Prezentacją poglądu Wojciecha Kętrzyńskiego, patrioty upamiętnionego w nazwie miasta Kętrzyn na Mazurach, rozpoczynamy trzeci odcinek cyklu o początkach biskupstwa kujawskiego.
Wojciech Kętrzyński był historykiem i dyrektorem Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Stanowisko w sprawie początków diecezji na Kujawach przedstawił w rozprawach: Biskupstwa i klasztory polskie w X i XI w. i O organizacji Kościoła w Polsce do połowy wieku XII. Ubolewał nad brakiem źródeł krajowych oraz marginalnym dotykaniem tych kwestii przez źródła pochodzenia obcego. Założenie biskupstwa kujawskiego – najmniejszego z biskupstw polskich – przypisywał księciu Władysławowi I Hermanowi, jako młodszego od biskupstwa płockiego, założonego przez króla Bolesława II Śmiałego. Zdaniem Kętrzyńskiego biskup kujawski nie posiadał dóbr ziemskich w diecezji, bowiem dobrami na tym terenie władał arcybiskup gnieźnieński, biskup płocki i biskup poznański. Według uczonego udowadnia to późniejsza fundacja biskupstwa dla biskupa kujawskiego. Kiedy je zakładano, nie było już ziemi do nadania. Za późniejszym erygowaniem biskupstwa przemawia przyznanie biskupowi prawa pobierania podatku na rzecz Kościoła zwanego dziesięciną. Musiało to nastąpić za czasów Władysława I, kiedy moneta była już w powszechnym obiegu. Kolejnym argumentem jest opis pierwotnego uposażenia biskupa włocławskiego, zawarty w buli protekcyjnej papieża Eugeniusza III z 1148 r. (wydana po pobycie w Polsce legata Idziego z Tuskulum). Wśród dóbr przynależnych biskupowi bulla wymienia kasztelanię łagowską, którą nadała mu księżna Judyta, wdowa po Władysławie I. Donacja musiała nastąpić przed jej śmiercią w 1085 r. Na podstawie tych argumentów Kętrzyński wysunął wniosek: biskupstwa płockie i kujawskie powstały wskutek nalegań papieża Grzegorza VII. Pierwsze – za Bolesława II, około 1075 r.; drugie już za panowania Władysława II.
Uczona odpowiedź
Rozprawa Kętrzyńskiego doczekała się recenzji autorstwa profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Fryderyka Papée pt. W. Kętrzyński – Biskupstwa i klasztory polskie w X i XI wieku. Zgadza się co do starszeństwa biskupstwa płockiego od włocławskiego. Za rok założenia biskupstwa kujawskiego uważa 1133, pod którym ks. Jan Długosz w Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego wspomina bp. Swidgera. Daty z bulli Grzegorza VII (1075 r.) nie uważa za dość wiarygodną. Z racji częstego przebywania na Mazowszu i Pomorzu księcia Bolesława III Krzywoustego jemu przypisuje założenie biskupstwa.
Historyk prawa
Doniosłe znaczenie dla problemu organizacji kościelnej na Kujawach miało ogłoszenie pracy Władysława Abrahama, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyka prawa i Kościoła. Książkę pt. Organizacja Kościoła w Polsce do połowy XII w. wydano po raz pierwszy w 1890 r. Abraham częściowo przyjmuje za wiarygodny przekaz Kroniki Wielkopolskiej o założeniu biskupstwa przez Mieszka II. Wyłączenie diecezji włocławskiej przez autora Kroniki z grupy fundowanych przez króla Bolesława I Chrobrego wskazuje opieranie się na wzmiance źródłowej. Abraham uważa, że diecezja na Kujawach powstała w celu chrystianizacji Pomorza, po upadku diecezji kołobrzeskiej. Mimo tych argumentów za wiarygodniejsze źródło uznaje Kronikę polską Anonima zwanego Gallem. Jej autor we wstępie z około 1112 r. wymienia – obok arcybiskupstwa gnieźnieńskiego – tylko biskupstwa: krakowskie, poznańskie, wrocławskie i płockie. Zdaniem historyka biskupstwo włocławskie musiało zostać założone za Bolesława Krzywoustego w 1133. Podobnie jak Papée twierdzenie opiera na przekazie ks. Długosza.