By je zrozumieć, należy zadać sobie pytanie: „Czy potrafię zrealizować wyznaczone sobie cele?”. Poczucie własnej skuteczności wynika z przekonania o umiejętności kontrolowania zdarzeń oraz posiadania niezbędnych cech, które umożliwiają spełnienie zamierzonych planów.
Po pierwsze zależy ono od emocji. Jeżeli często poddajemy się takim emocjom jak lęk przed zagrożeniem, strach czy smutek, wpływa to na kształtowanie się niskiego przekonania o własnej skuteczności. Jeśli jednak jesteśmy odporni na stres i z reguły towarzyszą nam pozytywne uczucia, wówczas prawdopodobnie będziemy mieć wysokie przekonanie o własnej skuteczności.
Co ludzie powiedzą?
Kolejnym elementem są komunikaty od innych osób, rodziny czy nawet współpracowników. Świadomi rodzice wynagradzają dziecko za wykazywanie własnej inicjatywy. Pozwalają mu samodzielnie eksplorować świat, przez co często odczuwa ono satysfakcję z bycia skutecznym w swoich działaniach: „Mamo, spójrz, dzisiaj sama pokroiłam warzywa do zupy!”, „Tato, zobacz, zbudowałem wyścigowiec z kloców!”. Satysfakcja dziecka jest ogromna, a potęgują ją jeszcze zachwyt i pochwały rodziców: „Córeczko, pięknie pokroiłaś tą marchewkę!” lub „Synku, nieźle się spisałeś, już nie potrzebujesz mojej pomocy!”. Relacja ta funkcjonuje także wśród współmałżonków, gdy podkreślają, jak wiele druga osoba włożyła wysiłku w przygotowanie podróży, samodzielne stworzenie planu, który będzie na przykład dodatkowym źródłem zarobków. W pracy natomiast nasze wyniki i zachowanie podlegają nieustannej ocenie, co przekłada się na otrzymywanie informacji zwrotnej i związaną z tym zmianę pozycji. Gdy osiągamy sukcesy, szef chwali nas, wynagradza za wysiłek, przez co czujemy, że jesteśmy kompetentni i skuteczni w swoich działaniach. Wiąże się to bezpośrednio z kluczowym elementem mającym wpływ na kształtowanie się poczucia własnej skuteczności, jakim jest bezpośrednie doświadczenie mistrzostwa. Kiedy doświadczamy sukcesów, zaczynamy zauważać, że nasza aktywność w dużym stopniu się do nich przyczyniła – poczucie naszej skuteczności rośnie wraz z liczbą skucesów, na które zapracowaliśmy. Staje się ono też motywatorem – skoro wierzymy we własne możliwości, mamy wysokie aspiracje i nie boimy się nowych wyzwań.
Optymiści i pesymiści
Jak wskazują badania, osoby o silnym przekonaniu o własnej skuteczności charakteryzują się optymizmem oraz wysoką motywacją do podejmowania działania. Są również przekonane o tym, że mogą w dużym stopniu wpłynąć na środowisko, przez co podejmują się wykonywania trudniejszych zadań; są odporniejsze na stres i łatwiej radzą sobie z przeciwnościami. Natomiast osoby charakteryzujące się niskim poczuciem własnej skuteczności mają trudności z motywacją, czesto zmagają się z trudnościami w relacjach z innymi.
Ludzie o silnym przekonaniu o własnej skuteczności wytrwale dążą do realizacji swoich celów i jest to dla nich sytuacja będąca źródłem pozytywnych emocji. Natomiast ludzie o niskim poziomie przekonania o własnych możliwościach przesadnie zwracają uwagę na swoje braki, co sprzyja odczuwaniu wzmożonego napięcia. Często unikają zadań, które według ich subiektywnej opinii mogą przekroczyć ich możliwości, przez co często rezygnują z osiągnięcia celu.
Przekonanie o własnej skuteczności i umiejscowienie poczucia kontroli to dwa odrębne, jednak wzajemnie uzupełniające się elementy. Umiejscowienie poczucia kontroli jest ważnym elementem naszej osobowości, gdyż wpływa na sposób odbierania i przetwarzania informacji. Odnosi się do tego, w jaki sposób postrzegamy wydarzenia: czy są one skutkiem naszego zachowaniaczy raczej wpływu innych osób na nasze decyzje, a może kompletnie nieprzewidywalne? Poczucie kontroli (zarówno nad otoczeniem, jak i nad samym sobą) jest kluczowym elementem przekonania, że to my czynimy coś w świecie, a nie tylko świat czyni coś z nami. Nie jesteśmy więc pasywni, skazani na łaskę losu, lecz możemy aktywnie kreować siebie, swoje środowisko, teraźniejszość i przyszłość.
Poczucie kontroli wyjaśniania wiele aspektów postępowania człowieka. Osoba posiadająca zewnętrzne poczucie kontroli jest przekonana, że sama ma niewielki wpływ na to, co zdarzy się w jej życiu, gdyż zarówno sukces, jak i porażka są nieprzewidywalne, traktowane są jako skutek zbiegu przypadków. Ludzie o zewnętrznym poczuciu kontroli są przekonani, że ich osiągnięcia są wynikiem „szczęśliwego trafu”. Często wycofują się z sytuacji społecznych i nie są zaangażowani w życie zawodowe, gdyż uważają, że są z góry skazani na porażkę. W sytuacji stresującej przejawiają więcej symptomów stresu i silniejsze emocje, przez co szybko się wycofują.
Z kolei osoby o wewnętrznym poczuciu umiejscowienia kontroli są przekonane o bezpośrednim wpływie swoich działań na wszelkie wydarzenia, zarówno przeszłe jaki i przyszłe (biorą odpowiedzialność tak za szczęśliwe wydarzenia, jak i niepowodzenia). Badania pokazują, że osoby o wewnętrznym umiejscownieniu kontroli mają wyższe aspiracje, traktują sytuacje życiowe jako wyzwanie, posiadają silne poczucie odpowiedzialności i są bardziej odporne na frustrację i stres. Wykazują także tendencję do zmiany otoczenia oraz są realistyczne w działaniu, gdyż uczą się na własnych błędach i doświadczeniach.
Poczucie umiejscowienia kontroli zależy od różnych doświadczeń życia. Ktoś może czuć się nieustannie niepewny, ponieważ osoby, które go otaczają, nie potwierdzają wartości tego, co robi. Poza tym człowiek sam może spowodować mnożenie się sytuacji trudnych, które wprowadzają w nim niepokój i brak poczucia kontrolowania sytuacji. Warto jednak zaznaczyć, że można dokonywać przesunięcia poczucia kontroli z uzależnienia okolicznościami zewnętrznymi w kierunku kontroli własnego sposobu postępowania, które będzie wynikać z własnych, niezależnych decyzji, czyli z wolności. Tutaj swoje miejsce odnajduje także wiara i formacja religijna.
Odpowiedzialność za siebie i innych
Dobra formacja religijna prowadzi do wiary w to, że człowiek może decydować o własnym życiu nawet wtedy, gdy okoliczności są niesprzyjające. Osoby wierzące są przekonane, że życie każdego człowieka nie jest zwykłym zbiegiem przypadków. Nie podzielają też przekonania, że dobro, które może je spotkać, będzie jedynie efektem dobrej postawy innych wobec nas. Jest wręcz odwrotnie. Prawdziwego poczucia wartości siebie nie szukają jedynie w opinii innych, chociaż jest to element ważny i wzmacniający pozytywne postrzeganie siebie, ale w Bogu, który stworzył nas na swoje podobieństwo i bezgranicznie ukochał. Nikt, kto wierzy w takiego Boga, nie myśli o sobie jako o dziele przypadku, ale widzi własne życie jako dar. Stąd wzrasta w nim przekonanie, że jest to dar, za który należy wziąć odpowiedzialność. Wraz z poczuciem odpowiedzialności wzrasta w nim również przekonanie o możliwości kształtowania własnego życia w ramach takich możliwości, jakie otrzymał od Stwórcy. Z jednej więc strony wie, że nie może wszystkiego kontrolować. Nie karmi się fałszywym przekonaniem o samowystarczalności. Wierzy też, że oprócz jego własnych decyzji, jego życie płynie pod okiem Bożej opatrzności. Ufa Bogu nawet wtedy, gdy wiele spraw nie układa się po jego myśli. Z drugiej jednak strony odkrywa, że Bóg traktuje go jako osobę odpowiedzialną, która powinna kształtować własne życie i zmieniać świat na lepsze. W tym sensie umiejscowienie kontroli w nas nie jest wyrazem pychy, ale odpowiedzialności za siebie i innych. Jest swego rodzajem uczestnictwem w stwórczym działaniu samego Boga, który dzieli się z nami wolnością tworzenia i realnego wpływania na rzeczywistość.