Samoocena pełni w życiu ważną rolę – wpływa na nasze codzienne funkcjonowanie. Nie tylko na to, jak traktujemy samych siebie, lecz również na sposób, w jaki kształtujemy relacje z innymi. Od oceny samego siebie, a co za tym idzie, wiary we własne możliwości i umiejętności, zależy także gotowość do podjęcia konkretnych działań oraz realizacja wyznaczonych celów.
Zbiór informacji
Człowiek jest nie tylko biernym odbiorcą informacji, które napływają z zewnątrz, lecz je gromadzi i przetwarza. Informacje, które do nas docierają, ulegają modyfikacji pod wpływem życiowych doświadczeń, jednocześnie wpływają na tworzenie się obrazu samego siebie. W ciągu życia zbieramy, porządkujemy i przetwarzamy liczne informacje, przez co z kolei powstaje określony układ wyobrażeń i opinii na własny temat. Samoocenę można więc określić jako rodzaj globalnej oceny siebie, wyrażającej się w pozytywnym lub negatywnym stosunku do własnej osoby. Banalne i przewidywalne? Nic bardziej mylnego – samoocena jest jedynie sposobem, w jaki postrzegamy siebie samych. Przez to właśnie jest podatna na zniekształcenia i może różnić się od tego, w jaki sposób postrzegają nas inni. Dla przykładu: pani Kasia sądzi, iż jest osobą towarzyską, lubianą i podziwianą przez innych, jednak odbiór otoczenia może być diametralnie różny – może być postrzegana jako osoba zarozumiała lub apodyktyczna. Z czego wynika ten dysonans?
Nieadekwatna ocena
Zbyt wysoka lub zbyt niska samoocena występuje wówczas, gdy osoba stawia przed sobą cele, których nie może zrealizować albo realizuje je znacznie poniżej swoich zdolności i umiejętności. Osoba o zawyżonej samoocenie najczęściej charakteryzuje się bezkrytycznym samozadowoleniem i samouwielbieniem, co może skutkować trudnościami w kontaktach społecznych oraz nieustanną chęcią imponowania otoczeniu. Ludzie ze zbyt wysoką samooceną mają z reguły nierealistyczne oczekiwania względem innych, co staje się źródłem nieustannych konfliktów. Prawdopodobnie każdy z nas spotkał na swojej drodze osobę, która była przekonana o wyższości swoich sądów, a na informację o tym, iż świat nie kręci się tylko wokół niej reaguje szczerym zdziwieniem.
Z kolei zaniżona samoocena przejawia się jako zbyt duża rozbieżność pomiędzy własną opinią o sobie a tym, kim dana osoba chciałaby być i co chciałaby uzyskać. Przez to wydaje się to dla niej niemożliwe do osiągnięcia. W związku z tym osoba z zaniżoną samooceną posiada niskie aspiracje, często charakteryzuje się również niskim poziomem motywacji i wysokim poziomem lęku przed porażką, co wpływa nie tylko na jej życie zawodowe (jednostka wybiera zadania łatwe, by zminimalizować ryzyko niepowodzenia), lecz prowadzi również do trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Co ciekawe, osoby te często przedstawiają siebie w lepszym świetle, by ukryć subiektywnie przez nie postrzegane wady oraz pogardę w stosunku do własnej osoby. Jednostki z zaniżoną samooceną przypisują sobie także niższe możliwości niż faktycznie posiadane, nie wierzą we własne zdolności, charakteryzują się również dużą wrażliwością na krytykę otoczenia i silnym lękiem przed porażką lub ośmieszeniem się, przez co często rezygnują z aktywności i twórczej inicjatywy, co prowadzi do poczucia osamotnienia i ucieczki w świat marzeń.
Przyjrzyj się sobie
Wysoka samoocena często kojarzy nam się z opisaną powyżej osobą zarozumiałą, egocentryczną, na granicy samouwielbienia. Tymczasem nie ma nic bardziej mylnego. U osoby charakteryzującej się wysoką samooceną idealny obraz siebie jest realistyczny i możliwy do osiągnięcia, przez co staje się źródłem motywacji do działania i podejmowania zmian w swoim życiu. Jednostki z wysoką samooceną akceptują siebie, mają realne wyobrażenia na własny temat, a w swoim zachowaniu są autentyczne, nie odczuwają potrzeby postępowania w sposób niezgodny z obrazem siebie, tylko po to, by zyskać aprobatę otoczenia. Posiadają wysokie aspiracje i nie boją się wyznaczać sobie ambitnych celów, do których dążą. Dlatego właśnie, gdy następnym razem spojrzysz w lustro, postaraj się odkryć w sobie osobę wartościową, wyjątkową i zdolną do realizacji własnych marzeń i dążeń, bez skromności i ograniczeń narzucanych przez innych.
Samoocena stabilizuje się w okresie dorosłości, lecz warto podkreślić, iż – pod wpływem wielu okoliczności – jest podatna na zmiany na każdym etapie naszego życia. Może ona być kształtowana przez czynniki związane z naszym pochodzeniem społecznym, doświadczeniami rodzinnymi lub środkami masowego przekazu, mającymi coraz silniejszy wpływ na powstawanie nierealnych ideałów. Czyż nie każdy z nas chce osiągnąć sukces w pracy, mając u boku kochającą rodzinę, spędzając czas z przyjaciółmi, nie odmawiając sobie małych przyjemności i zawsze znajdując czas dla siebie i na rozwijanie własnych pasji? Są to ideały, z którymi porównuje się każdy z nas, każdego dnia, będąc świadomym, że jest to wzorzec niemożliwy do naśladowania, gdyż nierealny.
Każdy z nas w swoim życiu sprawdza się na wielu poziomach – przyjmuje rolę ucznia, brata, przyjaciela, męża, ojca, pracownika, lista ta może być niezwykle długa. W jakiej roli czuję się pewnie i kompetentnie, która z nich przynosi mi najwięcej satysfacji, a w której z nich czuję się najmniej komfortowo, co zauważają inni, nie szczędząc mi krytyki? Samoocena wynika z bilansu, na który składają się pozytywne i negatywne aspekty naszego funkcjonowania, rozumiane nie tylko jako sukcesy osiągane w spełnianiu danej roli, lecz paradoksalnie zależne od opini i ocen innych na nasz temat. W kontekście samooceny trafne zatem wydaje się określenie, iż nasze otoczenie społeczne jest przysłowiowym lustrem, w którym odbija się obraz nas samych i tylko dzięki niemu możemy spojrzeć na siebie.