Rodzi się pytanie, jak wygląda sprawa zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne. Czy te osoby mogą zawrzeć małżeństwo, czy nie? Czy Kościół stawia im jakieś warunki czy wymogi? Co na ten temat mówią normy kanonicznego prawa małżeńskiego?
Prawodawca kościelny w kan. 1058 stwierdza, że „małżeństwo mogą zawrzeć wszyscy, którym prawo tego nie zabrania”. Prawo do małżeństwa jest naturalnym prawem każdej osoby. Obejmuje ono prawo do zawarcia małżeństwa oraz prawo do wolnego wyboru małżonka. Będąc prawem naturalnym, może zostać ograniczone jedynie z poważnych i słusznych powodów, a w wypadku wątpliwości należy opowiedzieć się za prawem do zawarcia małżeństwa. Wśród przeszkód kanonicznych do zawarcia małżeństwa nie ma przeszkody niepełnosprawności; nie jest prawdą, że Kościół zabrania niepełnosprawnym zawierania małżeństw. Nie oznacza to jednak, że wszystkie osoby niepełnosprawne są zdolne do zawarcia i funkcjonowania w małżeństwie, które określane jest jako „przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa” (kan. 1055). Osoby zawierające małżeństwo winny być zdolne do stworzenia wspólnoty całego życia, realizowania jej celów i przymiotów oraz praw i obowiązków. Rzeczywistość w tym względzie jest bardzo złożona, a czasami trudna do jednoznacznego stwierdzenia, a zależna przede wszystkim od rodzaju niepełnosprawności. Mówiąc o możliwości zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne, należałoby rozróżnić niepełnosprawność umysłową oraz ruchową.
Niepełnosprawność umysłowa
Tu należy wskazać normę kan. 1095 Kodeksu prawa kanonicznego, która mówi o tzw. niezdolności konsensualnej do zawarcia małżeństwa, stwierdzając, że „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”. Przepis ten nie zawiera w swej treści pojęcia „niepełnosprawność” ani też nie określa stopnia niepełnosprawności. Należy jednak powiedzieć, że przywołana tutaj norma kodeksowa nie dotyczy jedynie osób niepełnosprawnych umysłowo. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej może przecież dotyczyć także osób pełnosprawnych umysłowo. Jak wiemy, istnieją osoby z orzeczoną niepełnosprawnością (w różnym stopniu) oraz osoby bez orzeczenia niepełnosprawności. Nie można stwierdzić, że każda osoba z orzeczoną niepełnosprawnością nie jest zdolna do zawarcia małżeństwa, ani też nie można jednoznacznie orzec, że każda osoba bez orzeczenia niepełnosprawności jest zdolna do zawarcia małżeństwa. Istnieją przecież sytuacje nieudokumentowanej niepełnosprawności. O decyzji dopuszczenia do zawarcia małżeństwa osoby niepełnosprawnej umysłowo decyduje duszpasterz – proboszcz. Może on to uczynić wyłącznie wówczas, gdy będzie miał pewność, że zachodzi jeden z wypadków zawartych w kan. 1095, wskazujący jednoznacznie na niezdolność konsensualną funkcjonowania w małżeństwie. Nie wolno bowiem, zgodnie z ogólnymi zasadami prawa, nikomu nakładać obowiązku lub odmawiać prawa, jak tylko w wypadkach pewnych. W innych wypadkach, kiedy istnieje uzasadniona wątpliwość co do funkcjonowania niepełnosprawnej umysłowo osoby w małżeństwie i podejmowania przez nią obowiązków małżeńskich, nie można zabronić narzeczonym zawarcia małżeństwa. W ten sposób ograniczałoby się ich uprawnienie naturalne, którego nie mogą być pozbawieni z powodu wątpliwego braku. Kościół zatem stara się być maksymalnie otwarty na pragnienia dotyczące zawarcia małżeństwa przez osoby niepełnosprawne umysłowo i tylko w przypadkach ewidentnych oraz jednoznacznych i pewnych nakazuje wstrzymanie zgody na zawarcie małżeństwa.
Oczywiście nie zwalnia to od namysłu pastoralnego oraz duszpastersko-pedagogicznego, który winien mieć charakter pomocniczy przy podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu do zawarcia małżeństwa przez duszpasterza w konkretnych przypadkach. Pewną pomocą jest wysłanie osób na badanie psychologiczne, czy też zażądanie zaświadczeń lekarskich oraz zwrócenie się o zgodę na zawarcie małżeństwa do biskupa diecezjalnego, jeżeli duszpasterz ma poważne wątpliwości co do zdolności osoby niepełnosprawnej umysłowo do zawarcia małżeństwa.
Niepełnosprawność ruchowa
Fakt poruszania się na wózku inwalidzkim nie jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, nawet jeżeli poruszają się na nim obydwie osoby chcące zawrzeć małżeństwo. W sytuacji niepełnosprawności ruchowej potrzebne jest rozeznanie i wiedza, czy nie występuje przeszkoda impotencji, która może się pojawić w kontekście uszkodzenia rdzenia kręgowego i może dotyczyć niektórych osób poruszających się na wózku inwalidzkim. Mówi o tym kan. 1084 Kodeksu prawa kanonicznego: „Niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury”. Z treści tego przepisu wynika, że przeszkoda ta musi być pewna i tylko wtedy prowadzi ona do niewyrażenia zgody na zawarcie małżeństwa. Jeśli pojawia się wątpliwość co do fizycznej zdolności do zawarcia małżeństwa, to zainteresowana osoba powinna poddać się fachowemu badaniu medycznemu i przedłożyć zaświadczenie o swej zdolności czy niezdolności fizycznej do małżeństwa. Jeżeli impotencja nie jest pewna i trwa wątpliwość co do istnienia przeszkody, to sytuacja taka nie zabrania zawarcia małżeństwa. Należy zaznaczyć, że niepłodność, o ile istnieje zdolność dokonania stosunku małżeńskiego, nie stanowi przeszkody do zawarcia małżeństwa, a więc nie przeszkadza w zawarciu małżeństwa, chyba że ktoś ją celowo ukrywa w celu zawarcia małżeństwa (zob. kan. 1098).