Najpierw wyjaśnijmy, czym różni się alergia pokarmowa od nietolerancji pokarmowej. Podstawowa różnica dotyczy mechanizmu powstawania choroby. – Alergia na pokarm to reakcja nadwrażliwości na pokarm z udokumentowanym lub bardzo prawdopodobnym mechanizmem immunologicznym. Organizm dziecka (jego układ odpornościowy) „odpowiada” nieprawidłowo na niektóre składniki pożywienia (tzw. alergeny pokarmowe). Przykładem jest alergia na białka mleka krowiego. Termin „nietolerancja pokarmu” oznacza niepożądaną reakcję na pokarm, kiedy mechanizm immunologiczny został wykluczony. Przykładem może być nietolerancja laktozy (cukru znajdującego się w mleku), wynikająca z niedoboru laktazy (enzymu rozkładającego laktozę do glukozy i galaktozy) – tłumaczy prof. Hanna Szajewska, kierownik Kliniki Pediatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
Alergia pokarmowa jest indywidualną, niepożądaną reakcją powstałą w wyniku specyficznej odpowiedzi odpornościowej organizmu na spożyty pokarm. Odpowiedź ta może być IgE-zależna (z udziałem przeciwciał klasy IgE), IgE-niezależna (z udziałem innych mechanizmów odpornościowych) lub mieszana (IgE-zależna i IgE-niezależna). Wzrost skłonności do alergii tłumaczy się nadmiernym reżimem higienicznym w okresie noworodkowo-niemowlęcym, zbyt późną lub zmienioną kolonizacją przewodu pokarmowego oraz zaburzeniami funkcjonowania układu odpornościowego. – Jedną z cech alergii jest zmienność jej obrazu wraz z wiekiem chorego. Jest to tzw. marsz alergiczny. Do ujawnienia się alergii dochodzi zazwyczaj już we wczesnym dzieciństwie. U niemowlęcia przejawia się ona najczęściej jako alergia na pokarm, u starszych dzieci ma inną manifestację, np. jako astma oskrzelowa lub alergiczny nieżyt nosa – mówi prof. Hanna Szajewska.
Parszywa ósemka
Za najczęściej uczulające pokarmy uważa się: mleko krowie, jaja kurze, soję, pszenicę, orzechy arachidowe, inne orzechy, ryby i skorupiaki. Nazywane są one wielką ósemką alergenów pokarmowych. Objawy alergii pokarmowej rzadko pojawiają się przy pierwszym kontakcie z pokarmem, częściej dopiero po kolejnym, kiedy u dziecka wykształci się nadwrażliwość na dany alergen.
Każda alergia, również pokarmowa, powoduje reakcję ogólnoustrojową – jej objawy mogą wystąpić zarówno w obrębie przewodu pokarmowego (wymioty, refluks, biegunka, kolka, wzdęcia, krew lub śluz w stolcu, zaparcia), ale także na skórze (wyprysk, wysypka – np. pokrzywka) oraz w układzie oddechowym (sapka, kaszel lub kichanie, utrudnione oddychanie). Zdarzają się również inne objawy takie, jak: obrzęk powiek, ust lub twarzy, słaby lub powolny przyrost masy ciała, bezsenność lub zaburzenia snu, odmowa przyjmowania pokarmów, wyjątkowe marudzenie lub drażliwość, wyginanie ciała w łuk. U niektórych niemowląt może wystąpić zagrażająca życiu reakcja anafilaktyczna. Niepokojące objawy, takie jak: zawroty głowy, uczucie silnego osłabienia, kołatanie serca, chrypka, uczucie braku powietrza, nudności i wymioty, występują zwykle w bardzo krótkim czasie (kilka-kilkanaście minut) po kontakcie z alergenem. Zawsze wymaga to natychmiastowej interwencji lekarskiej.
Czasami się wyrasta
Najczęściej diagnozowaną postacią alergii pokarmowej u niemowląt jest alergia na mleko krowie, zwana także alergią na białka mleka krowiego. Ocenia się, że dotyczy ona 0,5 proc. niemowląt karmionych piersią i 1,9–3,2 proc. niemowląt karmionych sztucznie (mieszankami zawierającymi białka mleka krowiego). Na szczęście alergia ta z czasem mija. 19 proc. dzieci z IgE-zależną alergią na białka mleka krowiego nabywa tolerancję na mleko w wieku 4 lat, 42 proc. w wieku 8 lat i 79 proc. w wieku 16 lat. Początkowo tolerancja dotyczy mleka poddanego intensywnej obróbce cieplnej. Dzieci z tolerancją takiego mleka znacznie szybciej „wyrastają” z alergii niż te, które nie tolerują mleka poddanego intensywnej obróbce cieplnej, a nie tylko pasteryzacji. Większe szanse na nabycie tolerancji na mleko mają dzieci z łagodnymi postaciami alergii na białka mleka krowiego niż te z ciężkimi objawami.
U niemowląt może też wystąpić nietolerancja laktozy – cukru znajdującego się w mleku. Jest ona wynikiem niedoboru laktazy, czyli enzymu rozkładającego laktozę do glukozy i galaktozy. Nietolerancja laktozy bardzo często mylona jest z IgE-niezależną alergią na białka mleka krowiego. – W obu przypadkach występują podobne objawy kliniczne: nadmierna ilość gazów w jelicie, wzdęcia, bóle brzucha oraz biegunka osmotyczna, która charakteryzuje się oddawaniem tryskających, pienistych, kwaśnych stolców – mówi dr Agnieszka Rogulska, z frmy Nutricia Medical.
Podstawa to eliminacja
Rozpoznawanie nietolerancji laktozy w pierwszym roku życia dziecka polega głównie na próbie eliminacji laktozy z diety (poprzez zastosowanie mieszanki mlecznej bezlaktozowej), a następnie na wywołaniu prowokacji pokarmowej, która umożliwia potwierdzenie związku pomiędzy spożyciem laktozy a występowaniem objawów klinicznych. U starszych dzieci w diagnostyce przydatny jest wodorowy test oddechowy, oznaczanie pH stolca oraz wykrywanie substancji redukujących w kale. Jeśli stosuje się dietę bezlaktozową (u niemowląt mleko modyfkowane bezlaktozowe), objawy powinny ustąpić po 2–4 tygodniach jej stosowania (czasem znacznie szybciej), jednak po ponownym wprowadzeniu mleka (laktozy; u niemowląt – mleka modyfikowanego z laktozą) one powracają. U dzieci z nietolerancją laktozy nie trzeba wykluczać z diety wszystkich produktów zawierających mleko – mogą one spożywać te o niskiej zawartości laktozy, zgodnie z poziomem tolerancji.
W przypadku alergii na białka mleka krowiego dieta musi być całkowicie pozbawiona produktów zawierających białka mleka. Z myślą o dzieciach z ciężką alergią na białka mleka krowiego, złożoną nietolerancją białek pokarmowych i innymi schorzeniami, w których wskazana jest dieta elementarna, opracowano specjalistyczne zastępujące mleko mieszanki aminokwasowe. Na szczęście na rynku jest ich już sporo.