W liturgii wszystkie obrzędy zmierzają do jak najpełniejszego udziału wiernych. „Kościół bardzo się troszczy o to, aby chrześcijanie podczas tego misterium wiary nie byli obecni jak obcy i milczący widzowie, lecz aby przez obrzędy i modlitwy tę tajemnicę dobrze zrozumieli, w świętej czynności uczestniczyli świadomie, pobożnie i czynnie” (KL 48).
Mając na względzie potrzebę pogłębienia świadomości liturgicznej wiernych, stosownym wydaje się nakreślenie miejsca i roli śpiewu w strukturze liturgii mszalnej. Od strony psychologicznej śpiew jest czynnikiem integrującym, który ze zbiorowiska niejednokrotnie obcych sobie ludzi tworzy wspólnotę. Przez wspólny śpiew ludzie pogłębiają więź i jedność między sobą. Tak więc uczestnicy Mszy św. i nabożeństw stanowią wspólnotę; nie tylko przez recytację modlitw, ale także przez wspólny śpiew.
Najczęściej wykorzystywaną, podstawową formą śpiewu Kościoła katolickiego jest pieśń religijna, która ze względu na pozaliturgiczne pochodzenie tekstu (poezja ludowa) określana jest jako religijny śpiew ludowy. Pamiętać należy, że dopiero w połowie XX w. (reforma liturgiczna Soboru Watykańskiego II – wykładnią interpretującą myśl soborową stała się Instrukcja Świętej Kongregacji Obrzędów Musicam Sacram z 1967 roku, por. nr 32) pieśń kościelna otrzymała rangę śpiewu liturgicznego. Konstytucja o Liturgii „Sacrosanctum Concilium” podkreśla znaczenie tego gatunku, zalecając: „Należy troskliwie pielęgnować religijny śpiew ludowy, tak aby głosy wiernych mogły rozbrzmiewać podczas nabożeństw, a nawet w czasie czynności liturgicznych, stosownie do zasad i przepisów rubryk” (KL 118).
Wniknięcie w formę pieśni i jej umiejscowienie w liturgii mszalnej pozwoli na pełniejsze i doskonalsze zrozumienie istoty i przeżywanie tajemnicy Eucharystii. Wśród bogactwa gatunkowego utworów o charakterze sakralnym, od kilku wieków to właśnie pieśń kościelna znalazła trwałe i niezastąpione miejsce w strukturze liturgii mszalnej, a nawet zdominowała repertuar jej śpiewów.
U źródeł tej podstawowej formy śpiewu kościelnego znajdują się melodie hymnów gregoriańskich, których teksty zaczęto tłumaczyć na języki narodowe. Początki polskich pieśni nabożnych śpiewanych w języku ojczystym sięgają XIII w. Najpierw wykonywane były poza obrębem świątyń w różnych okolicznościach, nie zawsze związanych z kultem religijnym (np. śpiewy rycerskie, wojenne). Duch liturgii przeniknął do pieśni religijnych w wieku XIV, wraz z rozwojem ówczesnych praktyk pobożnościowych: pielgrzymek do miejsc odpustowych, Dni Krzyżowych, liturgii świątecznych i licznych nabożeństw odprawianych w kościołach. Na dzieło rozpowszechnienia pieśni religijnej w Polsce wpłynęła zakrojona na szeroką skalę muzyczna działalność edukacyjna zakonu bernardynów (XV w.) i jezuitów (XVI w.). O rozwoju pieśni w Kościele katolickim zadecydował ponadto wpływ reformacji, która położyła nacisk na wykorzystanie w liturgii języka narodowego. W wieku XVI formę pieśni religijnej zaczęto utożsamiać z liturgią mszalną, co w XVII i XVIII w. zaowocowało powstaniem pierwszych pieśni mszalnych, których teksty nawiązywały do celebracji liturgicznej. Do rozkwitu jednogłosowej pieśni kościelnej przyczynił się w kolejnych wiekach (epoka romantyczna) rozwój wielu wariantów formalnych pieśni solowej.