Od niezliczonych stuleci w parafiach Kościoła katolickiego spisywane są księgi metrykalne. Wraz z innymi dokumentami wytworzonymi w parafii stanowią bezcenne dokumenty świadczące o naszej kulturze duchowej oraz przynależności do cywilizacji łacińskiej.
Prowadzone w parafiach księgi metrykalne są po upływie pewnego okresu, najczęściej około stu lat, sukcesywnie przenoszone do archiwów diecezjalnych. Wśród wielu cennych ksiąg i dokumentów, jakimi poszczycić się może Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, jest właśnie zbiór ksiąg metrykalnych. Nie zdumiewa on może zakrzepłą historią zawartą w opatrzonych pieczęciami, dostojnych pergaminach; nie wzbudza zachwytu, jak bogato iluminowane kodeksy; nie przykuwa uwagi, jak inkunabuły czy zachowane w pięknych oprawach druki z XVI i XVII w., jest jednak ważnym i docenianym źródłem podstawowych informacji nie tylko w demografii czy modnej ostatnio genealogii, ale w prawie kanonicznym i cywilnym, statystyce, onomastyce, socjologii, ekonomii, historii Kościoła i kultury, geografii, językoznawstwa, a nawet w medycynie (opisy epidemii). A wszystko to za sprawą dawnych kancelarii, a dzisiejszych biur parafialnych.
Księgi
Tradycja zapisów ochrzczonych oraz katechumenów, a także męczenników sięga pierwszych wieków chrześcijaństwa, a właściwie jest starsza, bowiem już w starożytności pogańskiej odnotowywano urodzenia i zgony. W okresie średniowiecza zwyczaj ten był zapewne kontynuowany, choć nie wszędzie. Obowiązek prowadzenia ksiąg z zapisem chrztów i zaślubin wprowadził sobór trydencki w 1563 roku. W Polsce uchwały te wprowadzono powoli w II połowie XVI wieku - jak świadczą zalecenia synodów. Były trzy podstawowe rodzaje metryk kościelnych zawartych w księgach: „Liber Baptismatorum”, „Liber Copulatorum” oraz „Liber Mortuorum”. Obok tych podstawowych zapisów w księgach metrykalnych parafii spotykamy wiele innych, ważnych informacji, takich jak regestry bierzmowanych, przyjmujących I Komunię św., zapowiedzi przedślubne, spisy duchowieństwa pracującego w danym kościele, a nawet spisy wszystkich parafian. Ponadto można też znaleźć dane o remontach świątyni, informacje o szkole parafialnej, zapisy inwentarza nieruchomego i czasem ruchomego. W wyjątkowych przypadkach nawet aforyzmy czy krótkie utwory literackie poświęcone okolicznościowym wydarzeniom. Językiem ksiąg aż do połowy XIX wieku była łacina.
W Polsce
Zapisy ksiąg metrykalnych nabrały już w XVI w. charakteru publiczno-prawnego. Natomiast w XVIII wieku zyskały większe znaczenie dla państwowych władz ze względów statystycznych i podatkowych. W roku 1789 Sejm Czteroletni nakazał sporządzanie rocznych wykazów odpisów metrykalnych dla trzech podstawowych rodzajów ksiąg. W okresie zaborów poszczególne rządy wydawały szczegółowe rozporządzenia dotyczące sposobów prowadzenia zapisu. Szczególnie pedantyczny w tym względzie był rząd pruski, który w 1874 r. powierzył urzędom państwowym obowiązek rejestracji urodzin, małżeństw i zgonów. Ten sposób prowadzenia zapisów metrykalnych w Urzędach Stanu Cywilnego na ziemiach Wielkopolski utrzymał się aż do 1945 roku.
Wraz z wydaniem dekretu erygującego w latach 20. XX stulecia działalność Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, kardynał Edmund Dalbor wezwał księży proboszczów oraz rządców parafii do zebrania najstarszych archiwaliów i ksiąg metrykalnych (do 1850 r.) i przekazania ich do nowo utworzonej placówki. Do 1936 r. „poleceniu temu uczyniono zadość tylko w bardzo skąpym zakresie”, pisał ówczesny dyrektor, ksiądz Józef Nowacki. I tak w zasobach Archiwum w 1936 r. znajdowało się 75 ksiąg z 15 parafii, na ogólną liczbę 333 parafii. Pod koniec okresu międzywojennego w Archiwum miało znajdować się 80 ksiąg parafialnych. W chwili wybuchu II wojny światowej w zasobach Archiwum znajdowało się niewiele ksiąg metrykalnych z terenu archidiecezji poznańskiej. Większość nadal znajdowała się niezabezpieczona w parafiach. W czasie okupacji przepadło wiele ksiąg. Te, które udało się zebrać, umieszczono w klasztorze oo. Filipinów na św. Górze koło Gostynia i były tam do roku 1945.
Po wojnie
Już 12 IV 1945 r. ks. Józef Nowacki, dyrektor Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, zwrócił się do Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu, prosząc o zwrot archiwaliów kościelnych znajdujących się w Gostyniu (trzy dni później otrzymał - od kustosza Archiwum Państwowego - zaświadczenie i zgodę na przewiezienie ich do Poznania). Trudno ustalić dokładną liczbę ksiąg przechowywanych w Gostyniu i przewiezionych do Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu. W depozycie Archiwum znalazły się księgi metrykalne ze 195 parafii (większość już w roku 1946, a pewną część ksiąg odebrali już w Gostyniu księża proboszczowie). W latach 1952– 1962 udało się zebrać w naszej placówce dużą część spośród najstarszych ksiąg metrykalnych (z 274 parafii).
Przełom w dziedzinie pozyskiwania ksiąg metrykalnych z parafii nastąpił dopiero na przełomie lat 60. i 70. ub. wieku, między innymi w związku z akcją mikrofilmowania ksiąg metrykalnych. Początek tej akcji datuje się od 1968 roku, kiedy zdecydowano o przekazaniu ksiąg metrykalnych z okresu do 1900 r. Poza tym Archiwum zobowiązane było mocą ustawy z 15 lutego 1962 roku O ochronie dóbr kultury i o muzeach do opieki nad dawnymi archiwaliami, w tym także nad księgami parafialnymi. Archiwum Archidiecezjalne miało też na uwadze rosnące naukowe zainteresowanie księgami, wynikające z prac badawczych pracowników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz poznańskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Sprawa skomasowania ksiąg nabrała tempa w 1975 r. Dyrekcja porozumiała się z arcybiskupem poznańskim, który zadecydował o konieczności przekazania do Archiwum wszystkich ksiąg parafialnych prowadzonych do 1920 roku. W 1975 r. instytucja ta została poproszona przez poznańskie Archiwum Państwowe o udostępnienie ksiąg metrykalnych z parafii dla zmikrofilmowania tychże ksiąg.
W połowie lat 70.
…w zasobach poznańskiego Archiwum Archidiecezjalnego znajdowało się 2770 ksiąg metrykalnych z 281 parafii o łącznej długości ponad 130,87 m.b. Do końca 1980 roku zbiory te powiększyły się o dalsze 144 księgi z 11 parafii. Wynikało stąd, że akcja podjęta przez władze Archiwum na rzecz scalenia akt, w połączeniu z działaniami Kurii Arcybiskupiej, przynosiła efekty. Niewątpliwie dodatkową okazją do należytego korzystania ze zbiorów była wielka akcja mikrofilmowania ksiąg, rozpoczęta w 1979 roku przez The Genealogical Society of Utah. Akcję tę przy współpracy z Towarzystwem Genealogicznym zakończono w pierwszej połowie lat 80.
W zasobach Archiwum Archidiecezjalnego znajdują się księgi z 322 parafii katolickich oraz 14 ewangelickich w ogólnej liczbie 6925 jednostek. Archiwum posiada także akta Urzędu Stanu Cywilnego i duplikaty (sprzed 1939) w liczbie 1006 jednostek. W zasobie są też duplikaty ksiąg powojennych (1949-1969) w liczbie 8725 jednostek. Ponadto są też księgi parafialne spoza archidiecezji poznańskiej i z Ośrodka Polskiego w Trosberg i księgi parafialne z Bukowiny (księgi z 5 parafii obrządku rzymskokatolickiego i ormiańskokatolickiego w liczbie 56 jednostek). Księgi metrykalne, stanowiące bogate źródło historyczne, są wyjątkowo często badanymi archiwaliami znajdującymi się w zasobach Archiwum Archidiecezjalnego. Są one przedmiotem badań naukowców, chcących prześledzić zmiany następujące w ciągu dziesięcioleci na wybranych terenach archidiecezji poznańskiej oraz licznych osób zainteresowanych swoją przeszłością. Pamiętać należy o stałych wysiłkach dyrekcji Archiwum na rzecz odpowiedniego zabezpieczenia zbiorów, aby zachować te ważne i cenne źródła dla przyszłości. W ostatnim czasie zainicjowano więc powstanie Cyfrowego Archiwum Archidiecezji Poznańskiej, którego celem jest m.in. uzyskanie informacji dotyczących ksiąg metrykalnych, biblioteki cyfrowej, a w przyszłości także archiwaliów. Zastosowano podział na zasób historyczny i metrykalny. Nowoczesna technika komputerowa sprawi, że dostęp do zasobu Archiwum będzie szybszy i bardziej efektywny.
Autor jest doktorem habilitowanym teologii, archiwistą i historykiem Kościoła, b. wicedyrektorem i kustoszem Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu.