Bożogrobcy pojawili się w Gnieźnie już pod koniec XII stulecia. Przed 1198 r. otrzymali tutaj drewniany kościółek, ulokowany na jednym ze wzgórz otaczających jezioro Bielidło. Możliwe, że już od momentu fundacji nosił on obecne wezwanie Krzyża Świętego. Świątynia znajdowała się w obrębie średniowiecznej wioski. W późniejszym czasie osada ta została włączona do Grzybowa – jednego z gnieźnieńskich przedmieść. Ofiarodawcą wspomnianego kościoła był, bliżej nieznany, brat Przełaj. Ta tajemnicza dla nas postać jest często błędnie utożsamiana, z najprawdopodobniej nigdy nie istniejącym, kanonikiem wrocławskim i gnieźnieńskim, a później biskupem lubuskim – Przecławem.
Szpital na Wzgórzu Krzyżackim
W I poł. XIII w. bożogrobcy otrzymali w Gnieźnie kolejne nadanie. Był nim szpital ulokowany na Wzgórzu Krzyżackim (obecnie wznosi się tutaj kościół św. Jana Chrzciciela), w obrębie osady nazywanej od późnego średniowiecza Grzybowem. Przebiegał tędy istotny trakt prowadzący przez Żnin i Bydgoszcz na Pomorze Gdańskie. Omawiany przytułek wybudowano być może już na początku XIII w. Pierwsza wzmianka o obiekcie pochodzi z 1232 r. Książę wielkopolski Władysław Odonic przekazał go wówczas templariuszom. Placówka otrzymała wtedy bogate uposażenie ziemskie.
Z nieznanych nam dziś przyczyn szpital przeszedł w 1243 r. w ręce bożogrobców. Głównym zadaniem miechowitów miała być odtąd opieka nad starcami i chorymi oraz utrzymywanie pewnej liczby ubogich scholarów – zapewne uczniów szkoły katedralnej. Zakonnicy zastali obiekt w nie najlepszym stanie. Zajęli się zatem odbudową szpitala i przyległej do niego kaplicy.
Kościół
Prezbiterium obecnego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela zostało wzniesione w XIII w. Najprawdopodobniej początkowo stanowiło ono kaplicę połączoną ze szpitalną salą. Kaplica, nosząca może już wówczas obecne wezwanie świątyni, służyła zarówno zakonnikom, jak i przebywającym w obiekcie potrzebującym. Zapewne w II poł. XIV stulecia w miejscu sali szpitalnej wybudowano nawę główną kościoła.
Miechowici rozpoczęli również prace nad wznoszeniem nowego domu zakonnego. Być może wykorzystali przy tym starsze zabudowania lub projekty templariuszy. Wkrótce przenieśli swą główną siedzibę z osady przy kościele Krzyża Świętego na Wzgórze Krzyżackie. Drewniana świątynia nad jeziorem Bielidło stała się wówczas obiektem filialnym. Bożogrobcy posługiwali w niej do kasaty zakonu w XIX w. Obecny, murowany kościół Krzyża Świętego pochodzi z lat 1834–1836.
Należy dodać, że dopiero w II poł. XIII stulecia gnieźnieński ośrodek bożogrobców przeobraził się w filię klasztoru miechowickiego. Posiadał odtąd własnego prepozyta. W 1255 r., za sprawą arcybiskupa Fulkona, doszło do ograniczenia funkcji szpitalnych prezentowanej placówki. Przez kolejne stulecia społeczność miechowitów stanowiła stały element wielkopolskiego ośrodka osadniczego. Kres gnieźnieńskim bożogrobcom położyły dopiero władze pruskie w 1821 r.
Z Ziemi Świętej
Historia bożogrobców zaczęła się w Palestynie, ziemskiej ojczyźnie Jezusa. Przez wieki do ziemi tej wędrowali pielgrzymi i przez wieki kolejni zdobywcy wprowadzali tam swoje porządki. Po kolejnych prześladowaniach chrześcijan pod koniec XI w. rycerstwo z Europy wyruszyło, żeby odebrać z tureckich rąk święte miejsca, przede wszystkim Grób Chrystusa. W lipcu 1099 r. Jerozolima została zdobyta, a na opanowanych ziemiach utworzono łacińskie królestwo – niestety nietrwałe, bo rozgromione już w 1187 r. Z pomocą europejskiemu rycerstwu wyruszały więc kolejne wyprawy krzyżowe, a Jerozolima stała się kolebką nowych zakonów Kościoła katolickiego, zakonów rycerskich, szpitalniczych i kanoniczych.
Grupa zakonników uformowała się również przy odnowionym sanktuarium Grobu Chrystusa. Zakonnicy ci przyjęli regułę św. Augustyna, używali czarnych płaszczy z podwójnym, czerwonym krzyżem. W samej Ziemi Świętej założyli siedem klasztorów, pierwszym ich domem w Europie był klasztor w podkrakowskim Miechowie.
Do Polski
W 1163 r. z wyprawy do Ziemi Świętej powrócił rycerz Jaksa Gryfita, a wraz z nim grupa zakonników, stróżów Bożego Grobu z Jerozolimy. Osiedlili się w Miechowie – tam powstał najpierw konwent, a w 1170 r. kościół pw. Grobu Bożego. Nowe sanktuarium szybko nabierało znaczenia – polskie rycerstwo i duchowieństwo, które nie brało udziału w wyprawach krzyżowych, chciało przez szczodre jałmużny dla klasztoru wspomóc dzieło obrony Ziemi Świętej. Wspierający klasztor byli przyjmowani do bractwa i otrzymywali przywilej noszenia godła zakonu.
Z czasem w Miechowie została utworzona niezależna kongregacja, której podlegały domy bożogrobców z tej części Europy. Pod koniec XV w. klasztor w Miechowie był jednym z najbogatszych w kraju
Wyprawy krzyżowe sprawiły, że rosło zainteresowanie Ziemią Świętą, nie tylko wśród duchowieństwa i rycerzy. Powstawały liczne bractwa ascetyczne czy charytatywne, nawiązujące w swojej duchowości do Grobu Pańskiego w Jerozolimie. To takiego bractwa w Miechowie należeli między innymi Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, Kazimierz Sprawiedliwy, arcybiskupi gnieźnieńscy i biskupi krakowscy.
Gnieźnieński kościół bożogrobców – pw. św. Jana Chrzciciela
Ceglany kościół, wzniesiony w połowie XVI w., jako jedyny w Polsce przetrwał w niezmienionej, gotyckiej formie. Jest budowlą jednonawową, orientowaną, z dwoma przęsłami sklepiennymi krzyżowymi. Na przecięciu żeber, na jednym z płasko rzeźbionych wsporników, znajduje się podwójny krzyż – godło bożogrobców.
Pierwotnie prezbiterium kościoła miało tylko trzy okna, kolejne w ścianie południowej przebito w XVI w., a w ścianie północnej – w XVII w.
Pierwotnie prezbiterium zdobione było nie tynkiem, ale polichromią, spod której przebijała