Order Orła Białego jest najstarszym i jednocześnie najwyższym polskim odznaczeniem. W przeciwieństwie do większości innych odznaczeń nadawanych w Polsce, Order Orła Białego jest jednoklasowy, co dodatkowo jeszcze podnosi rangę tego odznaczenia. Order noszony jest na szerokiej, błękitnej wstędze przewieszanej przez lewe ramię do prawego boku. Na lewej piersi przypina się odznaczanemu Gwiazdę Orderu, na którą składa się modyfikacja krzyża maltańskiego z wpisanym w środek mottem: „Za ojczyznę i naród”. Oznaki Orderu Orła Białego należą do najokazalszych dystynkcji orderowych, spośród wszystkich nadawanych w Rzeczypospolitej; „konkurować” z nimi mógłby, również bardzo okazały, Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski – także zawieszany na wstędze, jednak nie brązowej, a biało-czerwonej.
Saskie początki
Jeśli mówimy, że Order Orła Białego jest najstarszym polskim odznaczeniem, to jest to w pełni racja – ustanowiony został bowiem ponad 300 lat temu, choć były później długie przerwy w jego przyznawaniu. Działo się to w listopadzie 1705 roku, w małym miasteczku na Podlasiu, Tykocinie, gdzie chętnie przebywali polscy królowie i magnaci. Tam nad Narwią król Polski i elektor Saski, August II ustanowił order, który przyznawał swym najwybitniejszym stronnikom, jako symboliczną podziękę za udzielenie monarsze wsparcia podczas elekcji. Karol Stanisław Radziwiłł, Michał Ogiński, Ignacy Krasicki, Stanisław Kostka Potocki czy nawet Ataman Iwan Mazepa – to powszechnie znane historyczne postaci należące do pierwszego historycznie szeregu kawalerów Orderu Orła Białego. Gdy niespełna trzydzieści lat później na tronach drezdeńskim i warszawskim ojca zmienił syn, ranga Orderu Orła Białego zaczęła spadać. August III, który de iure decydował o nadaniach, przekazał właściwie wielkie mistrzostwo orderu w ręce wszechwładnego ministra Henryka Brühla, który zaczął Order masowo sprzedawać. Jest sporne, czy ten „srebrny paź” króla środki uzyskane z tego handlu godnością orderową upychał we własnych kieszeniach, czy raczej przeznaczał na skarb wojenny państwa, nadwątlony wówczas licznymi kampaniami.
Rosyjskie zawłaszczenie
Renoma Orderu zaczęła być w tych trudnych czasach wątpliwa w związku z coraz bardziej kontrowersyjnymi nadaniami – między innymi po tym, jak Order powędrował z rąk Stanisława Augusta Poniatowskiego na pierś imperatorowej Katarzyny II. Nie zapomniano też o kochanku carycy, Potiomkinie, którego odznaczył Stanisław August.
III rozbiór Polski, który przyniósł kres polskiej państwowości, pogrzebał też tradycję nadawania Orderu Orła Białego. Ale na krótko: już w 1807 roku w napoleońskim Księstwie Warszawskim ustanowiono Order Orła Białego, który miał być kontynuacją poprzedniego, przyznawanego w minionym stuleciu. Po upadku kampanii napoleońskiej Order nadal obowiązywał w Królestwie Polskim (kongresowym), podobnie jak Order Świętego Stanisława i Order Virtuti Militari. Odznaczenia te zostały ostatecznie zniesione ukazem carskim z 1831 roku w ramach represji caratu wobec Polaków po upadku powstania listopadowego. Żeby tego nie było dość, car anektował Order Orła Białego, przydając mu przydomek „Cesarski”; w tej zrusyfikowanej formie odznaczenie było przyznawane przez carów do 1917 roku, czyli do ostatecznego upadku monarchii w Rosji. Carskiego Orderu Orła Białego przyznawanego w latach 1831-1917, mimo że oprócz nazwy zapożyczył też elementy zewnętrzne i wygląd polskiego Orderu, nie uważa się jednak za kontynuację najstarszego polskiego orderu rycerskiego, ale za odrębne, nie polskie odznaczenie.
W II Rzeczypospolitej i w PRL
Wskrzeszenie Orderu Orła Białego nadeszło wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Ustawą z 4 lutego 1921 roku Sejm Rzeczypospolitej przywrócił Order jako najstarsze polskie odznaczenie. Zmienił się też wtedy jego kształt, który był zbliżony do obecnego. Do wybuchu II wojny światowej Order Orła Białego przyznano 111 razy. Wśród odznaczonych znalazło się 87 cudzoziemców i 24 obywateli polskich. Kurtuazyjnie najwyższe polskie odznaczenie przyznawane było głowom państw i zasłużonym przedstawicielom państw zaprzyjaźnionych z Polską, stąd odznaczenie to otrzymało przed wojną 33 monarchów i prezydentów, 10 premierów i 13 ministrów. W czasie II wojny światowej Order nie był przyznawany.
Po wojnie, gdy w Polsce nastały nowe, komunistyczne „porządki”, przyznawanie Orderu Orła Białego nadal było teoretycznie możliwe. Dekret Krajowej Rady Narodowej z 22 grudnia 1944 o orderach, odznaczeniach i medalach wymieniał Order Orła Białego. Do 1952 roku państwo polskie nosiło formalną nazwę Rzeczpospolita Polska, a na jego czele stał oficjalnie prezydent RP. Bolesław Bierut szczęśliwie jednak nigdy nie skorzystał ze swojej prerogatywy i Orderu nikomu nie przyznał. Wynikało to zapewne z „monarchicznych” korzeni Orderu, które nie mieściły się w ideowych kategoriach nowych rządców państwa. Zresztą w 1949 roku najwyższym odznaczeniem w PRL został ustanowiony Order Budowniczych Polski Ludowej. Do roku 1993 Orderu Orła Białego nie przyznano ani razu.
W Polsce współczesnej
23 grudnia 1992 roku Order został odnowiony i restytuowany dzięki nowej ustawie. Oficjalnie nadaje go prezydent RP, a wspomaga go kapituła złożona z wybranych przez prezydenta kawalerów i dam Orderu, która stoi na straży honoru Orderu. Wielkim Mistrzem kapituły jest z urzędu prezydent RP, który staje się też w chwili wyboru kawalerem Orderu.
Pierwszą osobistością odznaczoną po odnowieniu Orderu w latach III RP był Ojciec Święty Jan Paweł II, któremu Order Orła Białego przyznał prezydent Lech Wałęsa. Papież odebrał Order w 1995 roku podczas pielgrzymki do Polski. Ostatnio prezydent RP odznaczył pośmiertnie Sługę Bożego Księdza Jerzego Popiełuszkę, wręczając oznaki Orderu Matce księdza Jerzego.
|
Order Orła Białego w wersji obowiązującej od 1992 roku:
Obecnie oznaką Orderu Orła Białego jest krzyż maltański, równoramienny, złocony, zakończony na rogach ramion kulkami. Ramiona krzyża pokryte są czerwoną emalią z białymi brzegami w złoconym obramowaniu. Między ramionami krzyża umieszczone są pęki złoconych promieni. W środku krzyża biało emaliowany, pozłacany orzeł według wzoru określonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej. Na odwrotnej stronie ramiona krzyża są złocone z biało emaliowanym obramowaniem i wypukłym napisem: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram: RP. Krzyż zawieszony jest na błękitnej wielkiej wstędze szerokości 100 mm i noszony z lewego ramienia na prawy bok.
Oznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona zbudowana z ośmiu pęków promieni. Na gwieździe umieszczony jest złocony krzyż Orderu, lecz bez orła i bez kulek na rogach ramion. Między ramionami krzyża złociste płomyki, na ramionach krzyża złocony napis: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej, biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram "RP".
|
Niektórzy odznaczeni Orderem Orła Białego:
(wraz z datą przyznania i nazwiskiem przyznającego)
Leszek Balcerowicz, 2005, prez. A. Kwaśniewski
Edmund Dalbor, Prymas Polski, kardynał, 1921,
Andrzej Maria Deskur, kardynał, 2006, prez. L. Kaczyński
Bronisław Geremek, 2002, prez. L. Kwaśniewski
Henryk Gulbinowicz, kardynał 2008, prez. L. Kaczyński
Andrzej Gwiazda, opozycjonista, działacz „Solidarności”, 2006, prez. L. Kaczyński
Józef Haller, generał, 1921
Zbigniew Herbert, poeta, 2007, prez. L. Kaczyński, wcześniej wdowa po poecie odmówiła przyjęcia odznaczenia z rąk A. Kwaśniewskiego
August Hlond, Prymas Polski, kardynał, 1932, prez. I. Mościcki
Czesław Miłosz, poeta, laureat Nagrody Nobla w dz. literatury, 1994, prez. Wałęsa
Jan Olszewski, 2009, prez. L. Kaczyński
Włodzimierz Reczek, działacz PZPR i sportowy, 1996, prez. A. Kwaśniewski
Zbigniew Religa, 2008, prez. L. Kaczyński
Adam Stefan Sapieha, abp krakowski, 1936
Irena Sendlerowa, 2003, prez. A. Kwaśniewski
Józef Tischner, ksiądz, filozof, 1999, prez. L. Kwaśniewski
Anna Walentynowicz, opozycjonistka z czasów PRL, prez. L. Kaczyński
Stefan Wyszyński, kardynał, Prymas Polski, 1994, pośmiertnie, prez. L. Wałęsa
Achilles Ratti, nuncjusz apostolski w RP, późniejszy papież Pius XI, 1922
Ronald Reagan, 2007, pośmiertnie, prez. L. Kaczyński