Gdy w marcu Fundacja Stocznia, której głównym partnerem w realizacji Narady Obywatelskiej o Kosztach Energii jest Centrum Nauki Kopernik, rozpoczęła projekt, wojna na Ukrainie już trwała. W tej sytuacji temat surowców energetycznych, a co za tym idzie cen energii i ciepła, stał się jeszcze bardziej istotnym. Rozpoczęcie tego typu oddolnej rozmowy ma na celu wypracowanie umowy społecznej i wprowadzenie w życie rozwiązań, które w długofalowej perspektywie mają zmniejszyć problem ubóstwa energetycznego w Polsce.
Ubóstwo energetyczne
Problemem ubóstwa energetycznego jest dotkniętych ponad milion rodzin, czyli około 10 proc. gospodarstw domowych w Polsce. – To jest taka sytuacja, gdy gospodarstwa domowe mają mały budżet, mają niewielkie dochody, a jednocześnie duża część z tego dochodu jest wydawana na prąd, ciepło – mówi dr Sonia Buchholtz, dyrektorka Programu Finansowania Transformacji Energetycznej Forum Energii.
Jedną z najczęstszych przyczyn takiego stanu rzeczy jest mieszkanie w starych i niedocieplonych budynkach. W efekcie ich mieszkańcy żyją w niedogrzanych domach, ograniczają korzystanie z urządzeń elektrycznych, a nawet wydatki na żywność i leki, aby starczyło na opał i prąd. Ubóstwo energetyczne dotyka jednak nie tylko osób z najniższymi dochodami.
– Dochody są wyższe niż próg ubóstwa, ale wydatki i potrzeby energetyczne są tak duże, że taka osoba po opłaceniu niezbędnych wydatków na energię nie ma tak naprawę środków do życia – mówi Jakub Sokołowski, ekspert w Instytucie Badań Strukturalnych.
– W Polsce zdarzają się przypadki, że ktoś, kto ma całkiem przeciętne dochody, mieszka w tak starym, niedocieplonym domu, że nie jest w stanie opłacić rachunków. Nie jest w stanie ogrzać sobie tego domu, żeby osiągnąć komfort cieplny – mówi Monika Kosińska, eksperta i kierowniczka projektów Federacji Konsumentów.
Mieszkanie w niedostatecznie ogrzanym domu wpływa na pogorszenie stanu zdrowia, gdyż rośnie ryzyko zapadania na choroby układu oddechowego, układu ruchowego i układu krążenia, choroby nowotworowe oraz problemy psychiczne.
Konsekwencje dla wszystkich
– Nie mamy takiego województwa, o którym moglibyśmy powiedzieć, że jest szczególnie dotknięte ubóstwem energetycznym. W każdym regionie jest to około dziesięciu procent, w niektórych trochę więcej, w niektórych trochę mniej – mówi Jakub Sokołowski. Zdecydowana większość osób ubogich energetycznie mieszka w domach jednorodzinnych, zwłaszcza w domach wybudowanych w okresie 1946–1960 lub jeszcze starszych.
– W Polsce, jeżeli chodzi o budynki, mamy bardzo niski standard efektywności energetycznej i ponad 70 proc. budynków to są te z najniższym poziomem efektywności energetycznej – mówi Aleksandra Stępniak, konsultantka ds. efektywności energetycznej Stowarzyszenia Fala Renowacji. – To są budynki nieocieplone, ze starymi oknami, przez które wieje. To są budynki zasilane starymi, nieefektywnymi i tym samym wysokoemisyjnymi źródłami ciepła.
– Jeżeli wzrosną koszty, po jakich zakupujemy energię elektryczną czy ciepło, a jednocześnie nie będzie wzrastał dochód mieszkańców, to ubóstwo energetyczne i zakres tego problemu w Polsce może wzrosnąć – mówi dr Wojciech Szymalski, prezes Instytutu na Rzecz Ekorozwoju.
Pomimo że samo ubóstwo energetyczne dotyka 10 proc. gospodarstw domowych w Polsce, to jego konsekwencje dotyczą wszystkich, gdyż zła jakość powietrza czy obciążenie systemu ochrony zdrowia mają konsekwencje dla całego społeczeństwa.
Lokalne rozwiązania
Narada Obywatelska o Kosztach Energii rozpoczęła się wiosną. W naradach lokalnych wzięło udział blisko 700 osób z 45 miejscowości. Przy jednym stole zasiedli decydenci, eksperci, urzędnicy i mieszkańcy, przekonani, że najlepsze decyzje są wynikiem otwartej rozmowy. Ich efektem jest wypracowanie katalogu rozwiązań, które zdaniem uczestników powinny być wdrażane zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym.
– W przypadku rozwiązań krajowych, dotyczących m.in. rządowych programów wsparcia, uczestnicy i uczestniczki narad lokalnych wskazywali na potrzebę dodania do programów komponentu dotyczącego termomodernizacji; zlikwidowania wymogu wkładu własnego; ułatwień proceduralnych: chodzi o uproszczenie formularzy dla mieszkańców i łatwiejszy system dla urzędników – mówi Maria Belina Brzozowska, koordynatorka projektu z Fundacji Stocznia. – Konkretne pomysły dotyczyły także nadzoru służb państwa nad ustaleniem cen i dopłat do opału; zmiany systemu naliczania opłat za energię, np. na wzór francuskich progresywnych taryf energii oraz stworzenia czytelnego podziału zadań i kompetencji w administracji oraz multidyscyplinarnego zespołu zajmującego się w rządzie tym tematem, angażującego także środowiska eksperckie.
Na poziomie lokalnych rozwiązań w trakcie narad zaproponowano, aby uruchomić doraźne wsparcie dla potrzebujących osób w postaci banków opału czy dodatków socjalnych. Na Podlasiu pojawił się np. pomysł odwróconej hipoteki w zamian za termomodernizację budynku i zmianę pieca.
– Uczestnicy i uczestniczki wskazywali także na potrzebę dywersyfikacji źródeł ciepła, umożliwienie podjęcia inwestycji w odnawialne źródła energii. Chodzi o fotowoltaikę i farmy wiatrowe oraz umożliwienie lokalnej produkcji energii przez gminy – dodaje Maria Belina Brzozowska.
Wskazywano również na lepsze rozeznanie potrzeb gminy i osób, które wymagają wsparcia, zintensyfikowanie działań informacyjnych oraz wsparcia doradczego dla mieszkańców, w tym także świadczonego przez podmioty niezależne od państwa i usługodawców energetycznych.
Społeczna rekomendacja
W ten weekend (22–23 października) w Warszawie rozpoczyna się pierwszy ogólnopolski panel narady o kosztach energii, który został przygotowany na podstawie wiedzy zebranej podczas narad lokalnych. Weźmie w nim udział 110 wylosowanych osób zamieszkujących różne miejscowości w kraju oraz eksperci i specjaliści ze świata nauki i organizacji pozarządowych. Wspólnie podejmą debatę nad problemami ubóstwa energetycznego, ale także szerzej – nad możliwościami nadania nowego kierunku transformacji energetycznej w Polsce. Istotne znaczenie ma to, że projekt ma charakter ogólnopolski i dzięki temu jest szansa na stworzenie ogólnokrajowego systemu pomysłów. Zwieńczeniem procesu będzie wspólnie zaakceptowany pakiet rozwiązań i rekomendacji, który będzie stanowić wyraz społecznego głosu dotyczącego problemu ubóstwa energetycznego, które bez wątpienia w najbliższych latach będzie narastało.