Słuchanie wykładów na multidyscyplinarnych konferencjach jest bardzo pouczające. Oto przedstawiciele różnych nauk próbują mówić mniej więcej o tym samym, choć z perspektywy wielu dyscyplin naukowych, stąd ten przedrostek „multi”. W ostatnim czasie uczestniczyłem w konferencji zatytułowanej „Człowiek w sytuacji”.
Jedną z ciekawszych analiz człowieka w sytuacji przedstawił prof. Janusz Reykowski, według którego istnieją dwie modelowe ideologie, które organizują życie społeczne: ideologia ładu rynkowego oraz ideologia ładu autorytarnego. Ta pierwsza odwołuje się przede wszystkim do mechanizmów wolnorynkowych, które chętnie stosuje się nie tylko w ekonomii, ale także do życia kulturalnego, w realizacji funkcji opiekuńczych państwa czy w odniesieniu do powinności obywatelskich. Profesor sam był świadkiem (co prawda w Chicago, ale mogło to się chyba zdarzyć wszędzie), jak pielęgniarka odmówiła podania chorej szklanki wody, ponieważ nie została na tę czynność zakontraktowana. Inny przykład, to zlecanie ochrony jednostek wojskowych zewnętrznym firmom ochroniarskim, bo to taniej, niż zatrudnić żołnierzy. I tak na przykład w życiu pracowników wyższych uczelni wyraża się to w sprowadzeniu pracy dydaktyczno-naukowej do grantów, punktów, ewaluacji, ocen i projektów. Ostatnie rządy były – jak się zdaje – gorliwymi wyznawcami tej ideologii. Rachunek ekonomiczny ponad wszystko!
Ideologia ładu autorytarnego za podstawowy mechanizm społeczny przyjmuje sprawowanie władzy, która autorytarnie reguluje życie społeczne, chociażby przez centralne planowanie. Rachunek ekonomiczny przestaje być najważniejszy, a w jego miejsce pojawiają się idee, które władza chce zrealizować. W skrajnym wydaniu to model, który zwalnia człowieka z myślenia i wyboru, ponieważ władza zorganizuje wszystko. Niektórzy zapewne uznają ten model za wygodny, zresztą znamy go dobrze z przeszłości, to znaczy z czasów PRL-u. Obecna ekipa rządząca w pewnym zakresie ten model przywraca, na przykład przez finansowe programy pomocowe. Więcej w tym programie centralnej gospodarki rozdzielczej niż wolnego rynku. W ten sposób można zarządzać nie tylko życiem społecznym, ale także kulturalnym, gdzie misja wypiera konkurencyjność.
Idealną sytuacją byłaby równowaga i współistnienie elementów obu ładów w jednej strukturze społecznej: wolność, która jest kontrolowana przez władzę, i władza, która wciąż jest korygowana przez wolność. W ten sposób uniknie się skrajności. Z jednej strony uniknie się liberalizmu, który zawładnąć może także moralnością, a wtedy dobrem staje się to, co się opłaca, a nie to, co obiektywnie dobre. Z drugiej – totalitaryzmu, gdzie władza sama arbitralnie definiuje, co dobre, a co złe, a obywatelowi zostaje tylko posłuszeństwo. Bez równowagi czeka nas społeczna katastrofa.
A co to ma wspólnego ze zbawieniem? Myślę, że w naszym życiu religijnym obecne są także analogiczne dwa modele: wiara jako wolny wybór, gdzie ostateczną instancją jest sumienie, które nam podpowiada, co się zbawczo „opłaca”. I wiara widziana przede wszystkim jako posłuszeństwo normie, którą wystarczy jedynie wypełnić, by poczuć się bezpiecznie wobec dramatu własnego zbawienia. Także i tutaj skrajności byłyby bardzo niebezpieczne. Wiara to przecież wolność i posłuszeństwo w jednym. Nie jest ona ani anarchią woli, ani bezrozumną uległością. Ostatnio czterej kardynałowie wysłali do papieża list z prośbą o odpowiedź na pięć pytań. Oczekiwali odpowiedzi „tak” lub „nie”. Jak się wydaje, w wierze bliski im jest model ładu autorytarnego ze szczegółowymi i jasnymi normami moralnymi. Odpowiedzi nie dostali i chyba nie dostaną. Dlaczego? Bo Franciszek upomina się w wierze o wolność, ponieważ nikt nikogo nie może zwolnić z myślenia i osobistej odpowiedzialności. Już faryzeusze pytali Jezusa, czy wolno, czy nie wolno. A On – zamiast normy – stawiał przed nimi człowieka. Bo czy w modelu autorytarnym jest jeszcze miejsce na miłość?