Słowa przywołane przez Jana Pawła II podczas niezapomnianego spotkania z mieszkańcami rodzinnych Wadowic zapadły nam w pamięci. U progu nowego roku kalendarzowego bywamy skłonni, bardziej niż zwykle, do zadumy nad fenomenem upływu czasu. Ale czy czas istnieje obiektywnie? A może to zaledwie projekcja naszej myśli?
Zagadnienie czasu jest przedmiotem refleksji filozofii przyrody. Aż do czasów Kanta nikt nie kwestionował realnego, obiektywnego istnienia czasu. Dopiero filozof z Królewca zaczął głosić, że to zaledwie forma ujmowania wrażeń zewnętrznych. Jednak zegar jest jeden dla wszystkich układów odniesienia, dzięki czemu możemy ustalić, które zdarzenia są wcześniejsze, a które późniejsze.
Dokąd płynie czas?
Z teorii względności Einsteina wiadomo, że nie istnieje czas absolutny, a więc można go mierzyć jedynie w odniesieniu do konkretnego układu odniesienia. Czy istnieje jakiś obiektywny wskaźnik upływu czasu? Czy – jak powiadają niektórzy filozofowie przyrody – o kierunku upływu czasu mówi drugie prawo termodynamiki? Jego twórca, Eddington, mówił o wzroście entropii, czyli ciepła zredukowanego na skutek przemian energetycznych. Na tej podstawie próbowano ustalić kierunek upływu czasu, a więc czas wcześniejszy i późniejszy, w myśl zasady: im więcej entropii, tym jest później.
Systemami rachowania dni są kalendarze, oparte na powtarzalnych zjawiskach astronomicznych: solarne – na cyklu zmian pór roku, a także lunuisolarne – odwołujące się do cyklu zmian faz Księżyca. Jednostkami kalendarzowej rachuby czasu są: doba – wyznaczająca obrót Ziemi wokół osi, miesiąc – uwarunkowany obiegiem Księżyca wokół Ziemi oraz rok – związany z obiegiem Ziemi wokół Słońca.
Kłopoty z czasem
Na stronach internetowych można znaleźć informacje o szkoleniach w zakresie zarządzania, organizacji i planowania czasu; to tzw. time management. Wynika z nich, że właściwie nie istnieje możliwość zarządzania czasem, a ten, kto miewa kłopoty ze zorganizowaniem swego czasu, powinien sobie uświadomić, że to raczej z nim samym jest coś nie tak, skoro nie osiąga zamierzonych celów. Zamiast podejmować próby kierowania czasem, należałoby więc nauczyć się kierowania sobą. „Należy stać się bardziej władcą siebie niż władcą czasu. Żebrak wydaje miliony na treningi, dzięki którym chce się nauczyć, jak zarządzać czasem, a tymczasem milioner zdobywa wiedzę i umiejętności, w jaki sposób spełnić pragnienie. Nie istnieje bowiem umiejętność zarządzania czasem, bo nikt czasowi nie potrafi rozkazywać” – możemy przeczytać na jednej z takich stron.
Przysłowie angielskie: time is money – czas to pieniądz – jest prawdopodobnie przekształceniem powiedzenia Teofrasta (372-287 r. przed Chrystusem), wybitnego myśliciela, jednego z uczniów Arystotelesa: czas to kosztowny wydatek. Ale sparafrazował je również Prymas Tysiąclecia: „Mówią wam czas to pieniądz, a ja wam powiadam: czas to miłość”.