Trzeciego grudnia 2005 r. uroczyście otwarto Muzeum Diecezjalne we Włocławku. Udostępniono nowe sale wystawowe, mieszczące się w dawnym Kolegium Wikariuszy przy placu Kopernika. Ich otwarcie było długo oczekiwaną reaktywacją jednej z najstarszych tego typu placówek w Polsce. Ten fakt podkreślił w ceremonii poświęcenia muzeum biskup włocławski Wiesław Alojzy Mering, włączając tę uroczystość w inaugurację obchodów milenium diecezji.
Diecezja włocławska chlubiąca się posiadaniem zabytków niezwykle cennych ze względu na walory artystyczne i historyczne, powstałych dla dobra wiary i oddających poziom kultury jej mieszkańców na przestrzeni niemal tysiąca lat, może również poszczycić się jedną z pierwszych na ziemiach polskich inicjatyw utworzenia muzeum. Pierwsze Muzeum Diecezjalne powstało przy Seminarium Duchownym ok. 1870 r. Swoje zbiory zawdzięczało głównie staraniom i zabiegom księży – Z. i S. Chodyńskich, Wł. Kubickiego i Wł. Górzyńskiego – profesorów seminarium. Z opublikowanych przed stu laty opisów dowiadujemy się, że w tym niewielkim muzeum: „eksponaty były rozmieszczone w szafach dębowych, odpowiednio urządzonych, rozstawionych w dwóch pokojach na strychu w pawilonie frontowym gmachu Seminarium. W skład zbiorów wchodziły: numizmaty i medale, pieczęcie i autografy znakomitych osób, szczątki starych ornatów i haftów kościelnych, kilka obrazów rzeźbionych i tryptyków ołtarzowych, zbiór sztychów i obrazów, olejny portret ks. Skargi, fotografie widoków i osób, tudzież wiele innych przedmiotów i okazów. Prowadzony był inwentarz zbiorów, który wskazywał czyjem staraniem i ofiarą rzecz każda tu się dostała”1. Rola muzeum w zakresie zabezpieczania, a przede wszystkim udostępniania zbioru w okresie zaborów była z pewnością ograniczona.
W okresie II Rzeczpospolitej kolekcje z włocławskiego muzeum były już opracowywane, użyczane na wystawy ogólnopolskie2 i w pewnym zakresie udostępniane, np. w 1939 r. można je było zwiedzać „za porozumieniem z kustoszem, ks. prof. Brzuskim (Seminaryjska 1)”3. Po II wojnie światowej na długie lata Muzeum Diecezjalne przestało istnieć, mimo że kolejni konserwatorzy diecezjalni – ks. J. P. Grajnert i ks. J. Arabski widzieli potrzebę utworzenia na nowo muzeum, by chronić i konserwować cenne zabytki nie zawsze właściwie zabezpieczone w kościołach. Przez wiele lat najcenniejsze z nich – przechowywane w skarbcach i zakrystiach – znane były jedynie z fachowych publikacji. Przełomem były lata 90. XX w., które wraz z przemianami politycznymi przyniosły ożywioną współpracę pomiędzy Kościołem a muzeami państwowymi. Od tego czasu wielokrotnie zabytki diecezji włocławskiej wypożyczane były na wystawy, przede wszystkim w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej. Najbardziej okazałe ekspozycje przygotowano dla uczczenia wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II we Włocławku w 1991 r. Na wystawie „Skarby Diecezji Włocławskiej” znalazły się najcenniejsze naczynia i szaty liturgiczne z obszaru całej diecezji w jej ówczesnych granicach i „Iluminowane rękopisy i inkunabuły ze zbiorów Włocławskiego Seminarium Duchownego”. (cdn.)
1 St. C h o d y ń s k i, „Seminarium Włocławskie. Szkic historyczny”, Włocławek 1904, s. 290-291.
2 M. W a l i c k i, „Obrazy cechowe we Włocławskim Muzeum Diecezjalnym”, „Wiadomości Konserwatorskie”, 1929, nr 14,15,16, 53-64.
3 P. C z a r n e c k i, „Włocławek nad brzegami Wisły”, Włocławek 1939, s. 30.