Sukcesy w wykorzystaniu komórek macierzystych, pobicie rekordu prędkości, odkrycie wody na Marsie czy nowe zastosowania nanotechnologii - to tylko niektóre z najważniejszych wydarzeń w polskiej i światowej nauce mijającego roku. O ich podsumowanie i przedstawienie poprosiliśmy czołowych polskich naukowców. Postęp naukowy jest obecnie tak wielki, że o przełomowych odkryciach donosi niemal każdy nowy numer pism fachowych. Wybór był zatem dość trudny i, jak zaznaczali nasi rozmówcy, jak najbardziej subiektywny. Warto odnotować ważny fakt - polscy naukowcy mogą konkurować z najlepszymi. Choć dysponują dużo skromniejszymi środkami niż ich zachodni koledzy, ich osiągnięcia cieszą się w świecie niemniejszym uznaniem.

Astronomia i Astrofizyka

- W mijającym roku w kosmosie działo się wyjątkowo dużo. Wielkim wydarzeniem było odkrycie wody w postaci lodu na południowym biegunie Marsa. Dokonała tego europejska sonda Mars Express. W mijającym roku na Marsie wylądowały również dwie sondy amerykańskie Spirit i Opportunity, które wykonały dokładne, jak nigdy przedtem, analizy gruntu i atmosfery Czerwonej Planety. Sukcesem było też dotarcie, po siedmiu latach podróży, sondy Cassini w pobliże Saturna. Stacja kosmiczna przekazała już nam bardzo dokładne obrazy tego planetarnego olbrzyma, jego pierścieni i satelitów. Na początku roku 2005 wystartuje z niej próbnik Huygens i osiądzie na największym satelicie Saturna, Tytanie, którego astronomowie podejrzewają o posiadanie warunków sprzyjających istnieniu życia - mówi prof. Andrzej Woszczyk z Centrum Astronomii UMK w Toruniu. Szerokim echem odbiło się również na świecie odkrycie supermasywnych czarnych dziur w jądrach młodych galaktyk. Dokonano tego przy pomocy teleskopu kosmicznego Chandra, który prowadzi obserwacje w zakresie promieniowania rentgenowskiego. Nie można też nie wspomnieć o tegorocznym starcie sondy Rosetta, która w 2015 r. wyląduje na jądrze komety 67P/Churyumov-Gerasimenko. - Kulminacja misji Rosetta będzie przełomowym momentem w historii badań Układu Słonecznego. Pierwszy raz na powierzchni komety wyląduje sonda kosmiczna, która pobierze próbkę jej materii i przywiezie ją na Ziemię. Będziemy wtedy mogli badać najstarszą, niezmienioną od chwili powstania naszej rodziny planet materię, z której zbudowany jest nasz Układ Planetarny - dodaje prof. Andrzej Woszczyk.

Medycyna i nauki biologiczne

W mijającym roku wydarzyła się w medycynie rzecz, którą z etycznego punktu widzenia trudno zaliczyć do postępu, jednak należy wymienić ze względu na jej niewyobrażalne skutki dla przyszłości. - Cały świat wstrzymał oddech na wieść o pierwszym w historii nauki sklonowaniu zarodka ludzkiego. Ośmielono się na to w Korei Południowej, gdzie badania takie nie są objęte żadnymi zakazami. Zarodek sklonowano w celach terapeutycznych, nie reprodukcyjnych, by prowadzić badania na jego komórkach macierzystych, komórkach pluripotencjalnych, które można sztucznie ukierunkować w hodowli tak, aby przekształcały się w młode komórki dowolnych tkanek i narządów - Andrzej Trzebski z Polskiej Akademii Nauk. Badania takie mają przyspieszyć rozwój powstającej na naszych oczach medycyny regeneracyjnej. Polega ona na wszczepianiu wyhodowanych komórek macierzystych, niekoniecznie zarodkowych, do narządów uszkodzonych chorobą lub procesem starzenia. Wykorzystanie w tym celu komórek macierzystych zarodkowych budzi liczne obiekcje natury etycznej. Nie wolno bowiem ratować jednego życia kosztem drugiego. Istnieją też zastrzeżenia natury medycznej. Nie rozpoznano bowiem jeszcze wystarczająco ryzyka powstawania nowotworów i przenoszenia chorobotwórczych mutacji wirusów taką drogą. Na szczęście w mijającym roku dokonał się również postęp w wykorzystaniu komórek macierzystych niezarodkowych, pobieranych na przykład ze szpiku kostnego, skóry, mięśni czy krwi pępowinowej. Metoda ta nie budzi kontrowersji i jest już stosowana w medycynie regeneracyjnej. Choć komórki te nie mają takiego potencjału różnicowania się jak komórki zarodkowe, to jednak z powodzeniem przeprowadzono wiele praktycznych prób wykorzystania ich w terapii.

Nauki techniczne, fizyka i chemia

- W 2004 największy postęp zaznaczył się w dziedzinie nanotechnologii, konkretnie w nanomateriałach utworzonych z cząstek wielkości milionowej części milimetra. Wykorzystuje się je do tworzenia nanowarstw, które służą m.in. do konstrukcji komputerów kwantowych i sprzętu medycznego. W ostatnim roku dokonano niesłychanego postępu. Zastosowanie nanotechnologii w mikroukładach pozwoliło na przykład na ich zastosowanie w konstrukcji poduszek samochodowych mogących zareagować na zderzenie w tysięcznych częściach sekundy - mówi Prof. Władysław Włosiński z Polskiej Akademii Nauk. Innym wielkim wydarzeniem było uruchomienie w Chinach pociągu najszybszego na świecie. Skonstruowali go uczeni i inżynierowie niemieccy w oparciu o nadprzewodniki. Pociąg mknie z prędkością 400 kilometrów na godzinę. Rekord prędkości został pobity jednak nie na Ziemi, a w powietrzu. Eksperymentalny bezpilotowy samolot X-43A osiągnął, na krótko, prędkość dziesięciokrotnie przekraczającą szybkość dźwięku. Samolot, napędzany przez silnik rakietowy wykorzystujący do spalania tlen atmosferyczny, został wyniesiony na wysokość 34,5 km przez zmodyfikowany bombowiec B-52. Zaraz potem pomknął nad Pacyfikiem z prędkością 9,8 macha (tj. 9,8 razy większą od prędkości dźwięku). Poprzedni rekord prędkości (7 machów) należał również do X-43A - został ustanowiony w marcu tego roku. Zdaniem prof. Władysława Włosińskiego, rok 2004 był również znaczący w inżynierii produkcji. Rozwija się moda na tzw. zieloną produkcję, czyli zastosowanie ekologicznych materiałów, równomierny rozwój wszystkich gałęzi produkcji i skończenie z rabunkową gospodarką naturalnymi surowcami. W tym roku w Europie, USA i Japonii przyjęto wiele projektów wprowadzających ekologiczne technologie, które w wielu gałęziach przemysłu uczynią produkcję nieszkodliwą dla człowieka.