,,W Polsce, gdy przyszły gody, nie było końca najrozmaitszym zabawom, powinszowaniem, podarkom, przebieraniu się za żydów, cyganów, niedźwiedzi, kozy, tury, chodzeniu po domach ze śpiewem kolęd, z wilkiem żywym, a w braku takowego z chłopcem przebranym w wilczą skórę. Chodzono z szopką, czyli jasełkami, z gwiazdą". ( Zygmunt Gloger )

Od Bożego Narodzenia do postu w miastach i po wsiach księża w towarzystwie organistów ministrantów i kościelnych odwiedzali domy swych parafian. Za nimi jak Polska długa i szeroka podążały grupy - w miastach żaków i czeladzi, a na wsi parobków. Poprzebierani kolędnicy składali życzenia i śpiewali pieśni zwane kolędami. Często inscenizowali również scenki teatralne przedstawiające życie Jezusa. Pochody te zawierały wszystkie najważniejsze symbole związane z okresem świętowania Bożego Narodzenia. Kolędy, jasełka i szopki nierozerwalnie łączą się z historią naszego kraju. W zależności od losów narodu zmieniał się wystrój szopek, zmieniała się również tematyka pieśni. Do najstarszych kolęd dopisywano nowe strofy związane z ważnymi dla narodu wydarzeniami.

Pomysłodawcą był św. Franciszek

Wystawienie pierwszych jasełek przypisuje się św. Franciszkowi z Asyżu. Duchowny chcąc wiernym w przystępny sposób uzmysłowić wydarzenia związane z Bożym Narodzeniem postanowił je zainscenizować. W lesie nieopodal Greccio w 1223 roku przedstawił, więc scenę narodzin Chrystusa w Betlejkem. Od franciszkanów jasełka przejęły klaryski i karmelitanki. Czuwające przy żłóbku nie tylko wystawiały misteria, ale przede wszystkim śpiewały pełne macierzyńskiego ciepła kołysanki. Ten gatunek kolęd rozwinął się szczególnie w wieku XVII. Właśnie z tego okresu pochodzą najpiękniejsze polskie kolędy "Gdy śliczna Panna Syna kołysała" i "Lulajże Jezuniu".
Jasełka polskie wzorowały się na trzynastowiecznych misteriach zachodnich. Teksty były, więc wybitnie religijne najprawdopodobniej prawie dosłownie tłumaczone z francuskich czy niemieckich pierwowzorów. Widowiska te nie zawsze wzbudzały aprobatę władz kościelnych. Już w XIII wieku występują władze kościelne z kategorycznym zakazem urządzania w kościołach pochodów maszkar.
Czy zapisane liście papieża Inocentego III do Henryka Kietliczapa zakazy były przestrzegane, czy też nie trudno dziś ustalić.
Zachowane teksty polskich jasełek pochodzą przeważnie z XVII wieku. Oryginalność rodzimych przerabiaczy polegała na wprowadzaniu scenek komicznych, coraz to nowych postaci i dodawaniu piosenek oraz kolęd."Mam tyle czeladzi, każdy chce kolędy,/Trzeba wszystkim coś wetknąć, taki zwyczaj wszędy/ Rok też na to czekali, raz w gody ta łaska"

Darowana kolęda

Franciszek Zabłocki odnotowując w wierszu słowo "kolęda" z pewnością nie opisał zwyczaju śpiewania tylko wręczanie kolęd. Tradycja ta jak i samo słowo ponoć wywodzi się jeszcze z czasów rzymskich. Słowo "kolęda" pochodzi do łacińskiego calendae i oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Z tym dniem wiązał się zwyczaj składania sobie nawzajem darów i życzeń. W Polsce kolędę dawali królowie, magnaci i szlachta swojej służbie i poddanym. Kolędy były tym wspanialsze im zamożniejszy był dom i hojniejszy jego Pan. Znana jest anegdota jak to Zygmunt August pewnego roku zapomniał o kolędzie dla swych dworzan. Gdy zobaczył strapionego Stańczyka zapytał go o powód tak smętnej miny w nowym roku. Stańczyk hardo odrzekł królowi: "dla mnie rok nie nowy, bo żupan stary". Uznając swoją winę król podarował mu nie tylko nowy żupan, ale i parę butów. W związku z tym, tak powszechnym zwyczajem na początku słowem "kolęda" określano pieśni, w których chwalono gospodarza i jego rodzinę. Dziękowano nimi za otrzymane dary i składano im życzenia pomyślności i urodzaju. Z czasem kolędą poczęto nazywać różne pieśni godowe. Z popularnego języka zniknęły rotuły, symfonie, kantyki, czy kantyczki. Kolęda stała się syntezą wszystkich tych gatunków. Czas powstania pierwszej polskiej pieśni Bożonarodzeniowej "Zdrow bądź, krolu anjelski" datuje się na połowę XV wieku. W Kancjonale Jana z Przeworska z 1435 roku umieszczono piękny hymn "Chrystus się nam narodził". Kolędy polskie obejmowały utwory liturgiczne, para liturgiczne jak również zwyczajne pieśni zwrotkowe z refrenem. Ich teksty były pod względem poetyckim bardzo zróżnicowane od prostego ludowego rymowania po kunsztowne sekwencje Kochanowskiego, Krzyckiego, Karpińskiego czy Lenartowicza. Takiego bogactwa kolędowych form nie znajdzie się wśród kolęd francuskich czy niemieckich. Do najważniejszych zbiorów polskich kolęd należą: pochodzący z 1705 roku Kancjonał staniątecki zawierający 130 kolęd oraz zbiór 378 tekstów i 80 melodii pochodzący z 1721 roku. Jednak najważniejszymi dla historii i dalszego rozwoju kolędy polskiej były publikacje księdza Michała Marcina Mioduszewskiego.
Prezentowany przez nas z 1838 roku "Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w kościele katolickiem używane, a dla wygody kościołów parafialnych przez X.M.M.Mioduszewskiego zebrane" oraz zbiorek: "Pastorałki i Kolędy" wydany w Krakowie w 1843 roku. Z tych wydawnictw pokolenia Polaków czerpały pomysły do tworzenia nowych utworów. Publikacje te musiał znać również Fryderyka Chopina, który zafascynowany pieśniom "Lulajże Jezuniu" stworzył jedno z piękniejszych dzieł fortepianowych "Scherzo h-moll". Inspiracje, fascynacje czy dopisywanie nowych zwrotek do kolęd nawet tych najstarszych jest zjawiskiem obecnym do dziś. Popularna z reguły łatwo wpadająca w ucho melodia wprost kusi do pisania nowych bardziej aktualnych tekstów. Przy pomocy kolęd przekazywano treści, którymi żyli przez wieki Polacy. Szczególnie w czasach zaborów, II wojny światowej czy stanu wojennego w kolędach pojawiały się strofy stanowczo zakazane przez cenzurę.