Jak to się zaczęło
Tradycję organizowania nowożytnych zjazdów gnieźnieńskich zapoczątkował metropolita gnieźnieński abp Henryk Muszyński. To z jego inicjatywy, 3 czerwca 1997 r., w tysięczną rocznicę śmierci św. Wojciecha odbyło się wyjątkowe spotkanie, towarzyszące pielgrzymce Jana Pawła II do ojczyzny, nazwane później II Zjazdem Gnieźnieńskim. Uczestniczyło w nim, obok papieża, siedmiu prezydentów krajów Europy Środkowej i Wschodniej: Polski, Czech, Niemiec, Węgier, Słowacji, Litwy i Ukrainy.
Jan Paweł II zachęcał wtedy 300 tys. pielgrzymów: „Nie będzie jedności Europy, dopóki nie będzie ona wspólnotą ducha!”. Świętego Wojciecha nazwał zaś „symbolem duchowej jedności Europy”.
Kolejną niezwykłą okazją była tysięczna rocznica historycznego zjazdu gnieźnieńskiego. Zatem 12 marca 2000 r. odbył się III Zjazd Gnieźnieński. U grobu św. Wojciecha miał miejsce najpierw rachunek sumienia trzech tradycji chrześcijańskich. Prymas Polski kard. Józef Glemp, zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego abp Sawa oraz biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburgskiego Jan Szarek przeprosili w imieniu swoich wspólnot wyznaniowych za zniekształcanie sumienia, obojętność na cierpienie i egoizm oraz pychę i poniżanie innych. Następnie odbyło się spotkanie prezydentów Litwy, Niemiec, Słowacji, Węgier i Polski.
Europa jako szansa
Wkrótce abp Muszyński wraz z grupą świeckich współpracowników wypracował nową formułę zjazdów gieźnieńskich. Czołową rolę w jej stworzeniu odegrali dr Piotr M.A. Cywiński, ówczesny prezes Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie, dziś dyrektor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, oraz Marcin Przeciszewski, prezes Katolickiej Agencji Informacyjnej. Współorganizatorami zjazdu stały się – obok archidiecezji gnieźnieńskiej, reprezentowanej przez Fundację Świętego Wojciecha – organizacje laikatu katolickiego.
Od roku 2003 zjazdy gnieźnieńskie są spotkaniami zaangażowanych chrześcijan z Europy Środkowo-Wschodniej. Poprzez dyskusje, warsztaty, modlitwę i wydarzenia artystyczne wyrażają oni i kształtują swoją odpowiedzialność za przyszłość Kościoła, swoich ojczyzn i naszego wspólnego kontynentu. W 2005 r. papież Benedykt XVI nazwał gnieźnieńskie spotkanie „szkołą dialogu dla środowisk laikatu” z naszej części Europy.
Kolejne zjazdy podejmowały istotne problemy współczesności. W roku 2003 zjazdowi towarzyszyło hasło „Quo vadis, Europo?”. Podczas szeregu spotkań z udziałem intelektualistów, biskupów i polityków zastanawiano się nad obecnością Polski w Unii Europejskiej jako szansą dla ewangelizacji kontynentu. Kontynuacją tematu był w roku 2004 zjazd pod hasłem „Europa ducha”. Organizatorzy ukazywali współczesne duchowe źródła Europy, z których wciąż można obficie czerpać. Do Gniezna przyjechali wybitni współcześni świadkowie wiary, m.in. założyciele nowych wspólnot apostolskich: Chiara Lubich, Marie-Hélène Mathieu, Andrea Riccardi.
Wydarzenia bez precedensu
Półtora roku później, w ramach „Europy dialogu”, Gniezno stało się areną wydarzeń unikalnych na skalę światową. Bezprecedensowy charakter miała modlitwa wzajemna żydów, chrześcijan i muzułmanów w intencji Europy, która odbyła się na gnieźnieńskim rynku 17 września 2005 r. Dobrze zapamiętano także pasjonującą ekumeniczną dyskusję kard. Waltera Kaspera z ewangelickim biskupem Wolfgangiem Huberem i bp. Hilarionem, reprezentującym Patriarchat Moskiewski.
Kolejny, VII Zjazd Gnieźnieński przebiegał pod hasłem „Człowiek drogą Europy”. W roku 2007 osią dyskusji i wykładów były pytania: Na ile człowiek stanowi fundament cywilizacji Europy? Gdzie człowieczeństwo jest dziś zagrożone? Szczególnym wydarzeniem była ekumeniczna „Droga światła ze Zmartwychwstałym”, w której wzięli udział przedstawiciele 11 Kościołów chrześcijańskich, a nabożeństwu życzliwie towarzyszył rabin.
W 2010 r. zjazd „Rodzina nadzieją Europy” ukazywał kwestie małżeństwa i rodziny jako kluczowe dla przyszłości Europy. Podkreślano, że właściwe rozumienie małżeństwa i rodziny ma szerokie konsekwencje dla myślenia o Kościele, polityce i Europie. Ulicami Gniezna przeszła wtedy „Ekumeniczna Droga życia”.
Gospodarzem IX Zjazdu Gnieźnieńskiego w roku 2012 był prymas Polski abp Józef Kowalczyk. Pod hasłem „Europa obywatelska” rozmawiano o zadaniach i wyzwaniach stojącym przed chrześcijanami we współczesnym społeczeństwie obywatelskim. Zjazdowe przesłanie do Europejczyków nosiło znaczący tytuł: „Święty obywatel to dobry obywatel”. Zjazd przypomniał, jak bardzo współczesna demokracja potrzebuje religii jako źródła kapitału społecznego i nauczyciela wartości, które są fundamentem wolnego społeczeństwa.
Wyzwalająca moc chrześcijaństwa
W zjazdach nadal biorą udział wielcy tego świata, m.in. kolejni prezydenci niepodległej Rzeczypospolitej, czołowi politycy europejscy i wybitni intelektualiści. W odnowionej formule zjazdów gnieźnieńskich nie o nich jednak przede wszystkim chodzi.
Nie inaczej będzie również za kilka tygodni. Z okazji 1050-lecia chrztu Mieszka i chrystianizacji naszej ojczyzny prymas Polski abp Wojciech Polak, we współpracy z licznymi organizacjami katolickimi, ekumenicznymi i międzyreligijnymi, zaprosił do Gniezna 60 prelegentów z dziesięciu krajów Europy. Ale najważniejsi będą uczestnicy, którzy – w nawiązaniu do hasła zjazdu: „Europa nowych początków. Wyzwalająca moc chrześcijaństwa” – będą pragnęli przeżyć rachunek sumienia polskiego chrześcijaństwa, powrócić do źródeł chrztu i doświadczyć wyzwalającej mocy Ewangelii.
Sam związany jestem z odnowionymi zjazdami gnieźnieńskimi niemal od początku. Jednak nie tylko z osobistego sentymentu uważam, że należą one do najciekawszych chrześcijańskich wydarzeń w Polsce początków XXI w. Zjazdy to szansa spotkania wybitnych świadków wiary i okazja do nawiązania więzi. Kładzie się tam akcent na dyskusje merytoryczne, a nie ideologiczne. Goście zjazdowi reprezentują różne poglądy, lecz zapraszani są wedle klucza kompetencji, a nie sztandarów ideowych.
Wiara integralna
Udaje się podczas zjazdów połączenie trzech wymiarów: duchowego, intelektualnego i artystycznego. Modlitwa, refleksja i kultura integralnie się przeplatają. Każda z sesji zjazdowych rozpoczyna się śpiewem animowanym przez świetnie przygotowaną scholę i modlitwą prowadzoną przez kapelanów reprezentujących trzy główne nurty chrześcijaństwa (katolicki, prawosławny i ewangelicki). Wydarzenia artystyczne są głęboko związane z programem zjazdu – i wtedy, gdy koncertował mało znany szczeciński Zespół Piosenki Naiwnej, którego solistkami są niepełnosprawne intelektualnie kobiety; i wkrótce, gdy 12 marca br. wystąpi międzynarodowy Ensemble Peregrina, jeden z najwybitniejszych zespołów śpiewających muzykę średniowieczną.
Niezwykłym skarbem jest ekumeniczny charakter zjazdów, obejmujący nawet więcej Kościołów chrześcijańskich, niż zrzesza Polska Rada Ekumeniczna. Zapraszamy też do Gniezna – na otwarcie chrześcijański zjazd – wyznawców innych religii i ludzi niewierzących, aby podjąć z nimi dialog w imię wspólnego dobra całego społeczeństwa. W ten sposób chcemy tworzyć kulturę spotkania, o co tak bardzo apeluje papież Franciszek. Bardzo ważne są zawsze praktyczne zjazdowe warsztaty. Podobnie będzie w tym roku – w nawiązaniu do hasła zjazdu przygotowaliśmy Warsztaty Chrześcijańskiej Wolności.
Gniezno ma swoją piękną specyfikę. Świadomość, że o przyszłości Europy rozmawiamy przy grobie św. Wojciecha, nadaje myśleniu specyficzną perspektywę.
Więcej o programie zbliżającego się X Zjazdu Gnieźnieńskiego, który odbędzie się w dniach 11–13 marca 2016 r., można przeczytać na www.zjazd.org. Tam również można zgłosić swój udział w zjeździe oraz wypełnić ankietę, odpowiadając na pytania o współczesną Europę i Kościół.