Od egoizmu do altruizmu
W dzieciństwie człowiek ma spontaniczną tendencję do egocentryzmu. Dziecko patrzy na świat wyłącznie ze swojej perspektywy i pragnie, by inni spełniali jego oczekiwania. Nastolatek i człowiek dorosły ma naturalną tendencję do egoizmu. Chce, by inni zaspokajali jego potrzeby i byli do jego dyspozycji. Altruizm wymaga wychowania. Jednym z warunków wychowania prospołecznego jest respektowanie wartości, które sprzyjają budowaniu dojrzałych więzi międzyludzkich.
Podstawowe wartości to te, które Jezus głosi w Ewangelii: Bóg i człowiek, prawda i miłość, wolność i uczciwość, świętość i zbawienie. To one w niezawodny sposób chronią nas i nasze więzi z Bogiem, z drugim człowiekiem oraz z samym sobą. Wszystkie inne wartości są drugorzędne i stają się wręcz groźne wtedy, gdy je absolutyzujemy lub gdy stawiamy je ponad wartościami podstawowymi. Tak się dzieje na przykład wtedy, gdy demokrację stawiamy ponad prawdę, akceptację ponad miłość, a tolerancję ponad odpowiedzialność. Popatrzmy na te wartości, które są szczególnie istotne w formowaniu postaw prospołecznych.
Bóg i człowiek – najwyższa wartość
Największą wartością jest Bóg, który stwarza i zbawia człowieka. To On upewnia nas o tym, że na tej ziemi największą wartością jest człowiek. Coś jest wartościowe wtedy, gdy służy człowiekowi. Wartości tracą sens, jeśli postawimy je ponad człowiekiem, ponad jego godnością i rozwojem. Dla przykładu, jeśli ktoś twierdzi, że największą wartością jest wolność, a nie człowiek, to zaczyna używać wolności na własną szkodę, do popadnięcia w śmiertelne uzależnienia włącznie. Postawy prospołeczne są możliwe wtedy, gdy człowiek uświadamia sobie, że on sam, a także ludzie wokół niego, to osoby o nieskończonej wartości i godności. Człowiek jest kimś dosłownie bezcennym. Można i należy go kochać, ale nie wolno go posiadać. Człowiek nie jest rzeczą na sprzedaż. Nie jest kimś, kim można się posługiwać dla osiągnięcia własnych celów. W pełni wartościowe jest to, co służy wspólnemu dobru ludzi, a jednocześnie służy dobru poszczególnego człowieka.
Realizm
Człowiek jest też kryterium wszystkich wartości szczegółowych, gdyż one mają sens jedynie ze względu na człowieka i jedynie na tyle, na ile pomagają mu się rozwijać i dojrzale odnosić do innych ludzi. Pierwszą z takich wartości szczegółowych jest realizm. Chodzi tu zwłaszcza o realistyczne spojrzenie człowieka na samego siebie i na więzi międzyludzkie. Realizm chroni człowieka przed ideologią, iluzją, naiwnością czy oszukiwaniem samego siebie. Ucieczka od realizmu jest ucieczką od człowieka i od dojrzałych więzi. Kto nie docenia lub kto przecenia siebie i swoje możliwości, ten ma zaburzone postawy społeczne: ucieka w samotność, pozwala sobą manipulować albo przeciwnie – dąży do podporządkowania sobie innych ludzi.
Realista rozumie, że nie jest dobrze człowiekowi być samemu, gdyż nikt z nas nie jest samowystarczalny. Potrzebujemy innych ludzi nie tylko po to, by coś dla nas wyprodukowali lub by wykonali dla nas jakąś usługę, ale jeszcze bardziej po to, by z nami byli i byśmy sobie nawzajem pomagali. Realista rozumie, że jeśli więzi międzyludzkie nie są oparte na wzajemnym wsparciu, lecz na manipulacji czy wykorzystywaniu drugiego człowieka, to wtedy przegrywają obie strony, chociaż ten, kto dominuje i wykorzystuje innych, zwykle na początku nie zdaje sobie sprawy z tego, że on też przegrywa i nie dozna radości.
Miłość
Miłość to druga wartość, która jest warunkiem budowania dojrzałych więzi. Największym owocem miłości jest przyjaźń. Kto dojrzale kocha, ten staje się przyjacielem, który mnie rozumie i wspiera we wszystkim, co dobre. Przyjaciel odnosi się do mnie z taką miłością, troską, czułością, cierpliwością, że chce mi się żyć w każdej sytuacji. Nawet wtedy, gdy jestem chory czy gdy na razie nie potrafię kochać nawet samego siebie. Przyjaciel pozostawia mi wolność. Nie straszy mnie, nie próbuje przymuszać do dobra, bo wie, że nie da się nikogo przymusić do czynienia tego, co wartościowe. Można natomiast innych ludzi fascynować i pociągać świadectwem własnego życia w radosnej miłości. Postawy prospołeczne najłatwiej kształtować u tych, którzy żyją w szczęśliwych rodzinach. Miłość doświadczana w kręgu najbliższych sprawia, że człowiek odnosi się z życzliwością do innych osób. Im więcej miłości i radości doświadcza człowiek w kontakcie z najbliższymi osobami, tym dojrzalej będzie odnosił się do ludzi w swoim środowisku, w szkole, w miejscu pracy, w państwie i ojczyźnie. Będzie też zdolny do szacunku i życzliwego wspierania ludzi na wszystkich kontynentach. Będzie zdolny do wolontariatu, dalekich wyjazdów i aktywności społecznej w instytucjach, które działają na rzecz osób najbardziej zagrożonych czy potrzebujących.
Inne wartości prospołeczne
Uczciwość, odpowiedzialność, sprawiedliwość, wolność, patriotyzm. Tylko człowiek uczciwy może wspierać innych ludzi. Kłamca czy przestępca krzywdzi innych. Podobnie tylko człowiek odpowiedzialny potrafi pomagać innym. Ktoś nieodpowiedzialny wycofuje się wtedy, gdy jest najbardziej potrzebny. Tylko ktoś sprawiedliwy może współpracować z innymi ludźmi. Niesprawiedliwy będzie prowadził do rozgoryczenia, napięć i konfliktów. Tylko człowiek wolny może być prospołeczny. Człowiek zniewolony – na przykład uzależniony od alkoholu, narkotyków, seksu, hazardu czy internetu – wycofuje się z więzi międzyludzkich albo buduje więzi toksyczne, które ranią. Podobnie tylko patriota potrafi być życzliwy wobec wszystkich ludzi, gdyż rozumie, że nie będzie w stanie wspierać ludzi żyjących na innych kontynentach, jeśli nie potrafi troszczyć się o tych, z którymi dzieli wspólną historię, kulturę, tradycje, obyczaje i więź narodową. Człowiek, który odnosi się z miłością do swoich bliskich i z życzliwością do wszystkich innych ludzi, jest nie tylko wsparciem i radością dla bliźnich, lecz przekonuje się, że w relacjach międzyosobowych najwięcej otrzymuje ten, kto najwięcej daje.