Twórczość kompozytorska świadectwem wiary

Wybitnych współczesnych muzyków, kompozytorów znamy na ogół z relacji prasowych i telewizyjnych. Mass media dalekie są jednak od prezentowania ich zaangażowania w sferę religijną, trudno jest więc poznać osobiste relacje, jakie artystów wiążą z Bogiem. Tym, co odsłania niekiedy zakamarki ich serc, jest dorobek kompozytorski. Tematyka religijna jest niewyczerpanym źródłem inspiracji artystycznej. W twórczości kompozytorskiej czynnik religijny wiąże się z warstwą tekstową (teksty biblijne i liturgiczne) i muzyczną utworów (melodie chorałowe i pieśni kościelne).

Krzysztof Penderecki (ur. 1933) należy do grona najwybitniejszych współczesnych kompozytorów. W jego dorobku znajdują się opery, dzieła wokalno-instrumentalne, utwory na orkiestrę, zespół kameralny i na instrumenty solowe. Ważną i pokaźną część twórczości stanowią kantatowo-oratoryjne dzieła o charakterze religijnym. Nie mają one bezpośredniego związku z liturgią. O ich koncertowej, pozaliturgicznej funkcji świadczy rozbudowana forma, wykluczająca możliwość włączenia w struktury liturgii; także język muzyczny i środki kompozytorskie wykraczają poza krąg stylistyczny muzyki liturgicznej.

U źródeł aktu twórczego kompozytora znajduje się doświadczenie wiary i jego przeżycia religijne, wywodzi się bowiem z rodziny katolickiej i wychowywany był w duchu chrześcijańskim. – Jestem katolikiem. Nie mam nic przeciwko temu, aby moją muzykę traktowano jako „wyznanie” (w wywiadzie z okazji prawykonania „Pasji” w Münster, w 1966 r.).

Kompozytor przyznaje, że natchnieniem dla jego dzieł są wartości chrześcijańskie. „Moja sztuka, wyrastając z korzeni głęboko chrześcijańskich, dąży do odbudowania metafizycznej przestrzeni człowieka strzaskanej przez kataklizmy XX w. Przywrócenie wymiaru sakralnego rzeczywistości jest jedynym sposobem uratowania człowieka” (K. Penderecki, „Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku”).

Twórczym impulsem do powstania dzieł sakralnych stała się, budząca głębokie refleksje kompozytora, lektura tekstów Starego i Nowego Testamentu (m.in. Psalmy Dawida, Stabat Mater, Pasja według św. Łukasza, Jutrznia, Magnificat, Te Deum, Polskie Requiem). W biblijnej tematyce utworów wyraźnie zarysowuje się prymat Starego Testamentu. Treści nowotestamentalne kompozytor odczytuje w duchu Pięcioksięgu. Bogaty dorobek wokalno-instrumentalny uzupełniają utwory podejmujące zagadnienia natury filozoficzno-moralnej („Czarna maska”, „Diabły z Loudun”, „Dies irae”, „Kosmogonia”, „Strofy”).

Dobór źródeł tekstów (obok języka polskiego i łacińskiego także starocerkiewny), melodii i form utworów dowodzi, że twórca akcentuje ekumeniczny wymiar chrześcijaństwa (krąg liturgii łacińskiej: „Pasja według św. Łukasza”, „Magnificat”, „Te Deum”, „Polskie Requiem”, „Siedem Bram Jerozolimy”, „Credo”; krąg liturgii prawosławnej”: „Jutrznia”, „Pieśń Cherubinów”, „Hymn do św. Daniiła”). Przesłaniem twórczości Pendereckiego jest chrześcijańska miłość bliźniego, stanowiąca źródło szacunku wobec każdego człowieka.

Główną fascynacją kompozytora w sferze sacrum jest problematyka ludzkiej egzystencji. Naczelna idea przenikająca znaczną część jego twórczości wiąże się z poszukiwaniem przyczyn zła i nieszczęść, a także wizją nieuniknionego końca świata oraz związanego z nim Sądu Ostatecznego. Grzeszne pragnienie pierwszych ludzi dorównania Bogu kompozytor przenosi na wszystkie pokolenia. Nawiązując do zgubnych dla ludzkości XIX-wiecznych teorii filozoficznych, przestrzega przed ciągle aktualną szatańską pokusą: „Próba odejścia od Boga, a zwłaszcza zuchwała wola dorównania Mu, kończy się straszliwym i żałosnym upadkiem”. Tym problemom zdaje się przeciwstawiać wiarę w sens ludzkich wysiłków zmierzających do naprawy świata i ostateczne zwycięstwo dobra nad złem oraz nadzieję nieśmiertelności, której fundamentem jest zmartwychwstanie Chrystusa.

Najwcześniejszym dziełem inspirowanym tematyką religijną są „Psalmy Dawida” (1958). Wybrane przez Pendereckiego teksty psalmów odbierane są jako niezwykle intymne, odautorskie modlitewne wyznanie. Kompozytor zawarł w utworze najbardziej istotne treści całego Psałterza, wyznaczające etapy modlitwy człowieka. W „Pasji według świętego Łukasza” (1965) podejmuje temat cierpienia i śmierci Chrystusa. Mękę Chrystusa identyfikuje z cierpieniem ludzkości spowodowanym okrucieństwem wojny. Twórczym impulsem dla skomponowania „Pasji” stał się zachwyt nad lekturą tekstu Ewangelii św. Łukasza, którego walory poetyckie od dawna fascynowały kompozytora. „Polskie Requiem” (1980-84) otrzymało wybitnie narodowy charakter. W dedykacjach poszczególnych części (ofiarom zbrodni hitlerowskich i bolszewickich, św. Maksymilianowi Kolbemu, kard. Stefanowi Wyszyńskiemu) Penderecki nawiązuje do współczesnej historii Polski. Dzieło powstające w czasie stanu wojennego spełniało wymowną funkcję podtrzymania ducha w narodzie. Celem autora było ukazanie duchowej potęgi człowieka, który poddany okrucieństwu przemocy, w obliczu śmierci, zwracając się w modlitwie ku Bogu, w Nim odnajduje nadzieję na wyzwolenie od zła. Motywem skomponowania „Te Deum” (1980) stało się uwielbienie Boga za opatrznościowy dar Papieża Polaka. Penderecki wielokrotnie podkreślał, jak wielką rolę w jego osobistym i twórczym życiu odegrał Jan Paweł II. „Żyję w świecie trzech wielkich Polaków, których osobowość, postawa, myśli i dzieła wywarły na mnie istotny wpływ i którym chciałbym w tym momencie wyrazić swoją wieczność. W pierwszej kolejności pragnę wymienić kapłana: Papieża Jana Pawła II, który z godną podziwu siłą i świeżością głosi ewangeliczne orędzie i dźwiga wszystkich, którzy upadają” (K. Penderecki, „Kulturotwórcza moc chrześcijaństwa”). Utworem inspirowanym łacińskim tekstem liturgii mszalnej jest „Credo” (1998). „«Credo» jest najważniejszym tekstem w całości mszy, bowiem znajduje tu odbicie każda z myśli zawartych w pozostałych jej częściach”. Utwór traktowany jest jako publiczne wyznanie wiary w Boga i stanowi artystyczne przesłanie kompozytora na koniec minionego wieku.

Krzysztof Penderecki, będąc muzykiem, kompozytorem i chrześcijaninem, kult Boga przeżywa w sposób niekonwencjonalny, niedostępny dla większości ludzi. Horyzonty jego duchowości poszerza bogata twórczość o charakterze religijnym. Dzieła inspirowane sferą sacrum oraz podejmujące problemy religijno-moralne zajmują ważne, a nawet pierwszoplanowe miejsce w jego twórczości. Wypływają bowiem z potrzeby serca, są naturalną emanacją jego wnętrza. Utwory sakralne stanowią uzewnętrznienie uczuć i osobistych, duchowych przeżyć kompozytora, są więc wyrazem i świadectwem jego wiary.

W 1987 r., w przemówieniu wygłoszonym podczas uroczystości nadania tytułu doktora honorowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Penderecki zapewnił o osobistym, emocjonalnym zaangażowaniu w pracę nad tworzeniem utworów o charakterze religijnym. Wyraził jednocześnie pragnienie utrzymania konwencji twórczej, która zapoczątkowana przed laty, ugruntowana została znakomitymi dziełami: „Mój dorobek kompozytorski znaczony jest takimi, między innymi, utworami, jak «Pasja według św. Łukasza», «Jutrznia», «Kosmogonia», «Raj utracony», których tytuły mówią same za siebie. Tej drodze [„tradycja chrześcijańska”, co wynika z kontekstu wypowiedzi kompozytora – przypis J.D.] pragnę pozostać wierny, te wartości pragnę dalej rozwijać” („Kulturotwórcza moc chrześcijaństwa”).