Idea życia monastycznego skupionego na ascezie, ubóstwie, umartwieniu i modlitwie znajdowała zawsze w dziejach Kościoła swoich zwolenników. Swoistego rodzaju wykładnią życia monastycznego w średniowiecznej Europie stała się Reguła św. Benedykta, spisana w latach 540-547. Na tej regule opierało się wiele powstałych w tym czasie zakonów, m.in.: kameduli, cystersi, kartuzi i trapiści.

Latem 1097 roku ojciec Robert, opat benedyktynów w Molesme, wraz z 20 współbraćmi udaje się do Citeaux, by tam założyć nowe opactwo. 21 marca 1098 roku, we wspomnienie św. Benedykta, klasztor w Citeaux zostaje kanonicznie erygowany, a dzień ten staje się oficjalną datą powstania zakonu cysterskiego. Wiosną 1112 roku do klasztoru w Citeaux wstępuje Bernard z Fontaine, późniejszy opat Clairvaux, który zasłynął jako odnowiciel zakonu cysterskiego. W grudniu 1119 roku papież Kalikst II zaaprobował tzw. Kartę Miłości wg św. Stefana Hardinga i zatwierdził oficjalnie cystersów jako nowy zakon. Cystersi rozwijali się bardzo dynamicznie. W 1134 roku żyli już w 65 opactwach w różnych częściach Europy, a w chwili śmierci świętego Bernarda z Clairvaux, w 1153 roku - tworzyli już wspólnoty w 343 opactwach. Wiek XIII i XIV to czas dalszego rozwoju zakonu, o czym najdobitniej świadczy prawie 750 opactw rozrzuconych po całej Europie.

Pierwsze klasztory

W latach dwudziestych i trzydziestych XII wieku pierwsze klasztory cysterskie powstają w Niemczech, na Wyspach Brytyjskich, na terenie dzisiejszej Szwajcarii, Belgii, Hiszpanii i Austrii. W latach 1152-1153 cystersi osiedlają się na terenach Europy Północnej i Środkowej, m.in. w Danii, Norwegii, Szwecji, na Węgrzech i w Czechach. Na ziemie polskie cystersi przybywają w latach 1140-1153. W XIII wieku powstają klasztory w: Ludźmierzu, Wąchocku, Mogile, Henrykowie, Paradyżu, Szczyrzycu, Koronowie, Pelplinie, Jemielnicy oraz Krzeszowie.
Według opinii prof. dr. hab. Andrzeja Wyrwy z UAM, pierwsze na ziemiach polskich opactwo cysterskie zostało założone w 1153 roku w Łeknie na Pałukach. Cystersi przybyli do klasztoru w Łeknie z Altenbergu pod Kolonią.
- Pod względem formalnoprawnym, w rozumieniu prawa kanonicznego oraz w oparciu o prawodawstwo zakonne, mimo odmiennych głosów niektórych historyków, jednoznacznie należy dziś stwierdzić, że pierwszym formalnie powołanym do życia opactwem cysterskim na ziemiach polskich było wielkopolskie Łekno - tłumaczy prof. Wyrwa. - Dotychczas za takie uważano klasztor w Jędrzejowie. Z analizy różnych źródeł wynika jednak, że pierwsze fundacje dla cystersów na ziemiach polskich były prowadzone równolegle dla dwóch klasztorów w Łeknie i Jędrzejowie. Wcześniej jednak status samodzielnego opactwa uzyskało Łekno. Można więc śmiało stwierdzić, że opactwo to jest praopactwem - najstarszym klasztorem cystersów na ziemiach polskich. W wyniku splotu różnych okoliczności, po ok. 340 latach od fundacji, siedzibę opactwa łekneńskiego na stałe zainstalowano w Wągrowcu, gdzie funkcjonowała ona aż do 1835 roku. Opaci w Łekna założyli dwie filie, w Lądzie nad Wartą (ok. 1175 r.) i Obrze (1231-1240).

Z Łekna do Wągrowca

Opactwo łekneńskie oddziaływało duchowo i kulturalnie na społeczność zamieszkującą tereny dzisiejszej Wielkopolski. Na początku XIII wieku cystersi z Łekna brali również udział w chrystianizacji Prus. W 1216 roku pierwszym biskupem misyjnym na terenach pruskich został Chrystian, cysters z Łekna. Obok misji chrystianizacyjnej w Prusach, ważnym elementem działania cystersów łekneńskich było m.in. dążenie do ugruntowania wiary chrześcijańskiej na Pałukach. Od fundacji do końca XIV wieku klasztor łekneński był właścicielem ok. 60 wsi. Dochody przynosiły im także targi w Łeknie (do ok. 1250 roku), w Panigrodzu, Połęczynie, a później w Wągrowcu.
Od roku 1396 opat Tylman przenosi klasztor cysterski z Łekna do Wągrowca. Proces przenoszenia opactwa do Wągrowca trwał ok. stu lat, aż do 1493 roku. W wyniku przeniesienia opactwa do Wągrowca, klasztor w Łeknie staje się z czasem folwarkiem opactwa wągrowieckiego. Znaczenie opactwa w Wągrowcu rosło w siłę. Wizytator generalny ojciec Edmund a Cruce, opat z Chatilon, zwołał w Wągrowcu pierwszą kapitułę prowincjalną i powołał do życia Prowincję Polską Cystersów. W tym czasie na ziemiach polskich było już 15 opactw i ok. 480 zakonników. Opactwo wągrowieckie należało do najlepiej prosperujących i bardzo prężnych. Cystersi wągrowieccy dobrze gospodarzyli miastem i troszczyli się o jego rozwój. Starali się również o wszelkie przywileje i "uposażenia" dla mieszkańców. Cystersi z wągrowieckiego klasztoru brali także udział w ważnych wydarzeniach patriotyczno-narodowych. Dobrym tego przykładem jest wsparcie powstania kościuszkowskiego w 1794 roku. Cystersi z Wągrowca przekazali wówczas na cele powstania 2 tys. zł polskich, a z dóbr klasztoru wągrowieckiego wyznaczono stu włościan do powstania.
W 1835 roku opactwo wągrowieckie zostało zlikwidowane, klasztor zamknięty, a ojcowie cystersi wypędzeni z Wągrowca przez zaborcę pruskiego. W bieżącym roku wspominamy 170. rocznicę tamtego smutnego wydarzenia.
Dzisiaj zakon cysterski w Polsce tworzą cztery opactwa: Jędrzejów, Wąchock, Mogiła i Szczyrzyc, którym podlegają klasztory: Szklane Domy w Krakowie, Krzeszów, Sulejów, Oliwa, Henryków oraz placówki zależne: Jodłownik, Trybsz i Czarna Góra na Spiszu. Kongregacja Cystersów w Polsce pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Świata została erygowana w 1953 roku przez kardynała Stefana Wyszyńskiego Prymasa Polski. Ojcowie cystersi nadal prowadzą regularne życie monastyczne, nadto pracują w duszpasterstwie parafialnym, głoszą rekolekcje, nauczają w szkołach i pracują naukowo. Obecnie kongregacja liczy ok. 130 mnichów cysterskich, w tym 107 kapłanów.