Zamek, pałac, rezydencja, dom (1)

Położony na lewym, nizinnym brzegu Wisły, u ujścia rzeki Zgłowiączki, klasycystyczny dom biskupów włocławskich należy do najbardziej okazałych, najpiękniejszych budowli we Włocławku. Nazywany powszechnie przez mieszkańców miasta pałacem biskupim, ma wielowiekową, bogatą historię. Na podstawie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Włocławku, od 25 listopada 1985 r. jest obiektem budowlanym wpisanym do rejestru zabytków.

Dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, że tam, gdzie dziś znajduje się dom biskupów włocławskich, stał murowany zamek, zbudowany w miejscu dawnego grodu książęcego, wzniesiony w XIV wieku przez biskupów Macieja i Zbyluta z Gołańczy. Jeszcze wcześniej funkcjonowała tu osada otwarta datowana na IX-X wiek, którą ujawniły badania prowadzone w latach 1957-1950. Archeolodzy stwierdzili wtedy m.in., że gród włocławski był owalną budowlą o promieniu około 26-30 m, otoczoną drewniano-ziemnymi wałami. Natrafili też na poprzedzające wczesnośredniowieczną osadę pozostałości osadnictwa kultury pomorskiej. Podczas badań archeologicznych w latach 1990-1993 archeolodzy odkryli pozostałości murów późnośredniowiecznej warowni, tj. zachodniego muru obwodowego z basztą oraz dwu niejednoczasowych kamienic zamkowych. Te ostatnie zostały wykorzystane w bryle obecnie istniejącego domu biskupiego.

Na przestrzeni dziejów zamek był kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. przez biskupów: Jakuba z Sienna (1464-1473), Stanisława Karnkowskiego (1567-1581), Hieronima Rozdrażewskiego (1582-1600), Felicjana Konstantego Szaniawskiego (1706-1720), Krzysztofa Antoniego Szembeka (1720-1739) i Antoniego Kazimierza Ostrowskiego (1753-1777). Z „Monografii Włocławka” ks. Michała Morawskiego z 1933 r. dowiadujemy się, że: „Pod koniec XVIII wieku biskupi coraz rzadziej rezydują na zamku, gdzie teraz oprócz starosty mieszkają też i postronni ludzie, a zamek wskutek braku stałej i troskliwej opieki pustoszeje, ulega coraz większej ruinie”.

Po II rozbiorze Polski w części gmachu znajdowało się archiwum, w 1812 r. był tam szpital wojenny, a później szkoła. Biskupi rezydowali na zamku w Wolborzu, ponieważ jednak odczuwali brak rezydencji w stolicy diecezji, w połowie XIX wieku podjęli starania o odzyskanie dawnej siedziby. Zostały one pomyślnie zakończone, gdy pasterzem diecezji był bp Jan Michał Marszewski (1856-1867), inicjator przebudowy gmachu w latach 1858-1861 na obiekt w stylu klasycystycznym. Budowla była restaurowana w 1886, 1894 i 1902 roku. Podczas pierwszej wojny światowej w jej części miało siedzibę Gimnazjum im. ks. Jana Długosza. Pałac został doszczętnie zniszczony podczas wojny w 1920 r., wskutek pożaru spowodowanego ostrzałem artyleryjskim prowadzonym przez bolszewików. Odbudowany pięć lat później, przy znaczącym udziale mieszkańców Włocławka, pełnił już tylko funkcję rezydencji biskupiej i siedziby kurii diecezjalnej.

Wtedy też do południowo-zachodniej elewacji budowli, w centralnej jej części dostawiono półkolistą absydę i pomieszczono w niej klatkę schodową. Stanowi ona dojście do pomieszczeń zajmowanych przez biskupa diecezjalnego. Niestety, już po niedługim czasie stwierdzono zarysowania muru klatki schodowej i kopuły. Procesu spękań i osiadań fragmentów konstrukcji nie zatrzymały próby wzmocnienia fundamentów, wykonane w latach II wojny światowej. Degradacja postępowała z wolna, lecz nieubłaganie. Uszkodzenia nie stanowiły bezpośredniego zagrożenia dla konstrukcji i statyki budynku, jednak skala i długotrwałość zjawiska skłaniały do podjęcia radykalnych działań celem wyeliminowania osiadania budowli, a następnie rekonstrukcji jej części naziemnej.