10 grudnia 1896 r. w San Remo zmarł Alfred Bernhard Nobel, wybitny szwedzki naukowiec i wynalazca (ur. 1833). Miesiąc później w Paryżu otwarto jego testament. Ku zaskoczeniu obecnych, a później kręgu zainteresowanych osób i środowisk okazało się, że testator ofiarował swój majątek Szwedzkiej Akademii Nauk, z przeznaczeniem na fundowanie nagród osobom osiągającym wybitne osiągnięcia w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury oraz rzecznikom pokoju na świecie.
Zgodnie z ostatnią wolą zmarłego, jego nadający się do sprzedaży majątek miał zostać przeznaczony na zakup papierów wartościowych tworzących fundusz, z którego odsetki każdego roku miały być rozdzielane pośród tych, którzy w roku poprzednim „wyświadczyli ludzkości największe dobrodziejstwa”.
W 1900 r. została utworzona Fundacja Nobla. Z powodu niedociągnięć testamentu, budzących wątpliwości prawników (w spór wdały się różne środowiska i autorytety), został on zrealizowany w 1901 r. Pierwsza uroczystość wręczenia Pokojowej Nagrody Nobla odbyła się w Sztokholmie w 1901 r. Laureatem został Szwajcar, Jean Henri Dunant, założyciel Czerwonego Krzyża, wraz z Frédéricem Passy, francuskim ekonomistą i politykiem.
Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii przyznaje Królewska Szwedzka Akademia Nauk; w dziedzinie medycyny i fizjologii – Królewski Karoliński Instytut Medyczno-Chirurgiczny; w dziedzinie literatury – Szwedzka Akademia Literatury. Nagroda pokojowa przyznawana jest w Norwegii przez pięcioosobowy Komitet Noblowski. Jego członków, reprezentujących różne poglądy polityczne, wybiera parlament Królestwa Norwegii. Od 1968 r. przyznawana jest nagroda w dziedzinie ekonomii, ufundowana przez Bank Szwecji. Jej oficjalna nazwa brzmi: Nagroda Banku Szwecji w Dziedzinie Nauk Ekonomicznych im. Alfreda Nobla.
Gdy Alfred Nobel sporządzał testament, Szwecja i Norwegia pozostawały w unii, były jednym państwem, jego wspólną ojczyzną. Dlatego nie widział niczego nienaturalnego w tym, aby decyzje o przyznawaniu nagród z jego fundacji zapadały w dwóch różnych miejscach. Warto o tym pamiętać, by nie zastanawiać się, czemu Pokojowa Nagroda Nobla jest przyznawana i wręczana w Norwegii.
Mimo częstych „zgrzytów”: kontrowersji i nieporozumień, Nagroda Nobla jest najsłynniejszym, najbardziej prestiżowym wyróżnieniem na świecie. Jeśli jej nie przyznawano, działo się tak z powodu działań wojennych, braku kandydatów lub uchybień formalnych.
W największym skrócie procedura jej przyznawania wygląda następująco: do końca stycznia uprawnione gremia zgłaszają nominatów. Każda z kandydatur (wykazy obejmują setki nazwisk) jest rozpatrywana przez komitety noblowskie, które dokonując selekcji, zostawiają po kilkanaście nazwisk w każdej z dziedzin. Ostatecznego wyboru laureatów dokonują wcześniej wzmiankowane instytucje.
Wręczanie Nagród Nobla jest w Szwecji i Norwegii uroczystością państwową najwyższej rangi. Odbywa się zawsze 10 grudnia, w rocznicę śmierci fundatora. Złote medale i dyplomy honorowe wręczają laureatom królowie obu tych państw w obecności członków rządów i parlamentów. Wysokość nagrody wynosi obecnie 10 mln koron szwedzkich (około 1 mln euro).
Nazwiska polskich noblistów są powszechnie znane, ale może nie pamiętamy, że na przestrzeni czasu nominowano do nagrody w dziedzinie literatury Elizę Orzeszkową, Stefana Żeromskiego, Marię Dąbrowską i Stanisława Lema, natomiast do Pokojowej Nagrody Nobla m.in. o. Mariana Żelazka i Jana Pawła II (dwukrotnie).