Kontynuując rozważania dotyczące poszukiwań i interpretacji archeologicznych śladów ludzkiej działalności w minionych czasach, przenieśmy się w okolice Izbicy Kujawskiej, do „krainy polskich piramid”, gdzie wznoszono liczne grobowce megalityczne.
Określenie megality odnosi się do gigantycznych rozmiarów konstrukcji kamiennych i kamienno-ziemnych, lub też do kamiennych elementów będących odrębną budowlą (menhir), niejednokrotnie stanowiących część większego założenia przestrzennego. Nazwa pochodzi od greckich słów megas – wielki i lithos – kamień, choć na chwilę obecną termin ten budzi wiele kontrowersji, ze względu na szerokie spektrum jego zastosowań. Zachowane w Europie grobowce są świadectwem dobrze rozwiniętej w owym czasie sztuki budowlanej. Bardzo duże rozmiary bloków kamiennych, ważące nawet kilka ton, wywołują u obserwatorów ciekawość i pragnienie zrozumienia, w jaki sposób udało się je przetransportować i odpowiednio uformować. Pamiętajmy, że zachowane do dzisiaj grobowce w Parku Kulturowym Wietrzychowice (opisanym poniżej), stworzyli przedstawiciele kultury, którzy do pracy używali narzędzi wykonanych z kamienia i rogu.
Najbardziej znaną i jednocześnie najszybciej rozpoznawalną budowlą megalityczną w Europie jest krąg kamienny w Stonehenge w Anglii (2950–1500 p.n.e.), pełniący prawdopodobnie funkcje obiektu kultowego.
Przyjmuje się, że idea megalityczna pojawiła się na terenach Niemiec, Skandynawii i Polski w V tys. p.n.e. Problem dotyczący wyjaśnienia powodów, dla których wznoszono w omawianym przedziale czasu tego rodzaju konstrukcje, pozostaje nierozwiązany. Prawdopodobnie zamysł wznoszenia budowli o takim charakterze zrodził się w jednym miejscu, a następnie ewaluował na inne tereny. Istnieje również teoria mówiąca o niezależnym wykształceniu się idei megalitycznych w kilku ośrodkach.
Powstanie kujawskich megalitów wiąże się z kulturą pucharów lejkowatych i przypada na okres neolitu (IV tys. p.n.e.), czyli czas tworzenia się nowych gałęzi gospodarki: rolnictwa i hodowli zwierząt. Znajomość uprawy pozwoliła na zmianę dotychczasowego trybu życia, z koczowniczego na osiadły, i wykształcenia nowych zachowań społecznych. Zasięg kultury pucharów lejkowatych obejmował rozległe przestrzenie Europy, z szerokim wachlarzem form pochówków megalitycznych.
W owym czasie następowały także istotne zmiany w sferze wierzeń, które prawdopodobnie wpłynęły na architekturę m.in. „grobowców kujawskich”. W założeniach przypominają one trapezowatą formę domostw kultury lendzielskiej, funkcjonujących w tym samym okresie na terenie dzisiejszego Brześcia Kujawskiego, w związku z czym część badaczy skłania się ku hipotezie o celowym odwzorowaniu układu domu we wspomnianych grobowcach.
Na chwilę obecną możemy oglądać m.in. pięć tego typu zrekonstruowanych megalitycznych grobowców w Parku Kulturowym Wietrzychowice. Długość obiektów wynosi od 36 do 115 m, a najdłuższe mierzyły prawdopodobnie nawet 150 m. Fasada grobowca osiągała wysokość od kilku do kilkunastu metrów, będąc jednocześnie najwyższym elementem założenia. Grobowiec na planie wydłużonego trójkąta zwężał się ku końcowi. Jednocześnie obniżała się jego szerokość i wysokość. Niejednokrotnie pokryty był nasypem ziemnym oraz obstawą wykonaną z mniejszych kamieni.
Niestety – do naszych czasów przetrwały tylko nieliczne „grobowce kujawskie”. Powodem ich postępującej destrukcji był proces demontażu sięgający początku ubiegłego wieku. Pozyskiwany w ten sposób budulec był wykorzystywany do budowy dróg i domów.
Wyjaśnienie znaczenia grobowców megalitycznych dla ówczesnych społeczności jest niezwykle trudne. Z pewnością miały one znaczenie szczególne, podobnie jak zachodzący wówczas w Europie proces zmian. Pozostaje odpowiedzieć na pytania: dlaczego właśnie taką, a nie inną formę przyjęła kultura materialna tego okresu? Na ile jesteśmy w stanie, na jej podstawie, zgłębić dawny sposób myślenia?