Fortel starosty
Fundatorem miejsca pod przyszły cmentarz warszawski był starosta klonowski Melchior Szymanowski, który podarował miastu działkę o powierzchni 2, 6 ha. Gest starosty nie był jednak podyktowany hojnością, ale zwykłą złośliwością wobec sąsiadów – Czartoryskich, z którymi od kilku lat toczył spór. Nie mogąc dojść z nimi do porozumienia, Szymanowski obmyślił plan, który stał się brzemienny w skutkach. W krajobraz założonego przez księżnę Izabelę Czartoryską romantycznego parku, ze świątynią dumania, wprowadził cmentarne widoki. W ten sposób 4 listopada 1790 r. powstał cmentarz, który jest dzisiaj jedną z najważniejszych narodowych nekropolii. Darowana przez Szymanowskiego działka to obecnie najstarsza część cmentarza. Wraz z powstałym w latach 1790-1793 kościołem św. Karola Boromeusza oraz katakumbami według projektu Dominika Merliniego tworzą taki sam układ przestrzenny jak ponad 200 lat temu.
Galeria portretów historycznych
Stare Powązki to „sanktuarium narodowych pamiątek”, przekazujące informacje o kulturze i historii społeczeństwa warszawskiego minionych wieków. Nekropolię charakteryzuje szczególny urok i walory plastyczno-krajobrazowe, bogactwo pamiątek i anegdot historycznych. Czasy założenia nekropolii łączą się z okresem całkowitej utraty niepodległości kraju.
Historia jej pierwszych 130 lat istnienia była historią niewoli. Dla mieszkańców Warszawy Powązki stały się ucieczką od teraźniejszości, czymś w rodzaju galerii portretów historycznych. Pomnik nagrobny stawał się zapisem kulturowym, świadectwem czasu, który go zrodził. Pogrzeby ludzi zasłużonych, znanych i cenionych gromadziły tłumy mieszkańców Warszawy, w latach niewoli stawały się manifestacjami patriotycznymi. Na Cmentarzu Powązkowskim chowano żołnierzy wszystkich powstań i wojen od insurekcji 1794 r. Wiele grobów podczas II wojny światowej pełniło funkcję podziemnych arsenałów, niektóre służyły za schronienie ukrywającym się.
Wśród ok. 1 mln pochowanych tam osób jest wielu znanych i zasłużonych Polaków: działaczy niepodległościowych, myślicieli, naukowców, lekarzy, uczonych, artystów, polityków, twórców kultury i nauki, duchownych. Na Powązkach spoczywają m.in.: Franciszek Bohomolec, Bolesław Prus, Jan Kiepura, Hanna Ordonówna, Maria Dąbrowska, Jacek Kuroń.
Gdy w 1925 r. zmarł Władysław Reymont, wzdłuż południowej ściany katakumb założono Aleję Zasłużonych
Cmentarz był wielokrotnie powiększany. Dzisiaj zajmuje 43 ha.