Tadeusz Kościuszko - znany i nieznany

Tadeusz Kościuszko – bohater dwóch narodów, polskiego i amerykańskiego, człowiek, którego nazwisko zna prawie każde dziecko w Polsce i Ameryce. Czy moglibyśmy przypuszczać, że był też w jego życiu czas, gdy z powodu biedy nie chciano go za zięcia?

Tadeusz po ukończeniu nauki w Szkole Rycerskiej we Francji powraca do kraju. Tu procesuje się o majątek ze swoim bratem i – jak chce tradycja – musi dorabiać, ucząc w majątku magnata Józefa Sosnowskiego – hetmana polnego litewskiego, potężnego właściciela, który zatrudnił go jako prywatnego nauczyciela dla swoich córek. Kościuszko wykłada historię, matematykę i rysunek. Wtedy to pomiędzy nim a Ludwiką, córką hetmana, rodzi się uczucie, które ma wpływ na dalsze losy bohatera. Zakochany prosi ojca o rękę córki. Hetman ripostuje: „Synogarlice nie dla wróbli, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków”. Młody żołnierz nie daje za wygraną i postanawia porwać swą ukochaną. Próba ta jednak kończy się niepowodzeniem. Ojciec wywozi Ludwikę do jednego ze swoich odległych majątków i zmusza do poślubienia syna swojego kompana od gry w karty.

Niedoszłego zięcia prześladuje do tego stopnia, że każdy obawiając się zemsty hetmana, odmawia Tadeuszowi zatrudnienia. Młody żołnierz wyjeżdża do Saksonii, gdzie próbuje zaciągnąć się do wojska, co mu się nie udaje. Zmuszony jest wobec tego do dalszej emigracji. Wyjeżdża do Francji. Tu znajduje miejsce na statku płynącym z grupą ochotników chcących walczyć o wolność Ameryki.

Za oceanem
Jego los całkowicie się zmienia. Kościuszko przebywa w Ameryce od 1776 do 1784 roku. Cieszy się uznaniem w związku z prowadzeniem prac fortyfikacyjnych Filadelfii oraz obozu wojskowego w pobliżu rzeki Hudson. Najbardziej wsławia się jednak obroną umocnionej przez niego twierdzy West-Point (1778-1779), dzięki czemu zdobywa przyjaźń Waszyngtona oraz nominację na naczelnego inżyniera armii południowej. Wyróżnia się w bitwie pod Charlestonem, a następnie wjeżdża na czele wojsk do zdobytego miasta. Po wojnie otrzymuje specjalne podziękowanie od kongresu i w szarży generała brygady powraca do kraju (1784).

Powrót
W Polsce Kościuszko angażuje się podczas wojny w obronie Konstytucji 3 maja. Wyróżnia się w bitwie pod Zieleńcami, a przede wszystkim pod Dubienką. Niektórzy historycy zwracają jednak uwagę, że dopiero późniejsza legenda naczelnika wypromowała sławę Kościuszki w tej bitwie. Naprawdę Tadeusz załamał się i wysłał nawet księciu Poniatowskiemu raport o klęsce, który jednak nie został ogłoszony publicznie. Wkrótce jednak sytuacja zmieniła się i odniesiono zwycięstwo. Po zdradzie króla i jego przejściu na stronę targowiczan, Kościuszko – podobnie jak wielu innych patriotów – udaje się na emigrację, gdzie przygotowuje powstanie.

Powstanie kościuszkowskie
Bunt gen. Madalińskiego, który nie podporządkował się targowiczanom i odmówił rozbrojenia swojego oddziału, skutkuje przyspieszeniem daty wybuchu powstania. Kościuszko przybywa do Krakowa, gdzie 24 marca 1794 roku skład a przysięgę na rynku: „Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego”.

Dzisiaj na rynku w Krakowie znajduje się tablica upamiętniająca to wydarzenie. Już 4 kwietnia dochodzi do bitwy pod Racławicami. Postawa bohaterskich chłopów – kosynierów, postacie Głowackiego i naczelnika w sukmanie na trwałe wpisały się w naszą narodową tradycję.

Powstańcy tacy, jak: Jan Kiliński w Warszawie, Jakub Jasiński w Wilnie czy Jan Henryk Dąbrowski w Wielkopolsce znajdują się w kanonie nauczania historii Polski. Tadeusz Kościuszko – miłośnik wolności – w Połańcu wydaje słynny Uniwersał, w którym znosi m.in. poddaństwo osobiste chłopów, co jak na owe czasy świadczyło o szerokich horyzontach myślowych naczelnika.

Swoją wielką charyzmą zapisze jeszcze piękną kartę podczas obrony Warszawy, dając przykład i wiarę powstańcom. Jeden z oficerów pruskich wycofujących się spod Warszawy tak pisał w jednym ze swoich listów: „...Nowe szańce Kościuszki są ponoć jak nowa regularna twierdza, a i te, któreśmy wzięli wzbudzają podziw. Umie on w zadziwiający sposób wykorzystać teren i nie ma ani jednego umocnienia, które by nie było wyraźnie osłonione przez inne. Uważa się go z dużą słusznością za jednego z największych ludzi naszych czasów”.

Klęska pod Maciejowicami, za którą odpowiedzialnością część historyków obarcza Kościuszkę, staje się momentem przełomowym w dziejach powstania. Męstwa jednak nikt naczelnikowi nie odmawia – ciężko ranny dostaje się do niewoli. Po tym wydarzeniu nie starcza już siły i wiary powstańcom: w Pradze dochodzi do rzezi, Warszawa upada, powstanie kończy się klęską i dochodzi do trzeciego, tragicznego rozbioru Polski.

Po powstaniu
Uwięziony przez Rosjan wychodzi na wolność po złożeniu przysięgi na wierność carowi, od czego ten uzależniał amnestię dla powstańców. Ta przysięga będzie dla Kościuszki wyrzutem sumienia, który doprowadzi później do napisania listu wypowiadającego posłuszeństwo carowi. Naczelnik jest nieufny wobec Napoleona i trzyma się na uboczu dalszych wydarzeń.

Umiera 15 października 1817 roku w Solurze w Szwajcarii. Pamięć o nim przetrwała jednak i w Polsce, i w Ameryce. Dziś Kościuszko nie tylko ma swoje miejsce w podręcznikach historii, ale również jego imieniem nazwane są góry, miasta, szkoły. Cóż, a któż zna Pana, hetmanie Sosnowski? Jak bardzo historia może okazać się kapryśna w swoich sądach, kto zasłużył, by mieć w dziejach swoje miejsce?