Dlaczego Bóg godzi się̨ na cierpienie?
– Nie wiem, czy Bóg godzi się̨, czy też nie godzi się̨ na cierpienie. Wiem, że dla mojego życia przyjęcie i przeżycie napotkanych trudności i cierpień jest absolutnie kluczowe, oraz wierzę, że Bóg w Jezusie Chrystusie bierze udział w moim cierpieniu i bierze je na siebie, przemieniając na krzyżu.
Cierpienie jest częścią̨ ludzkiego życia, można powiedzieć, ludzkiej kondycji. Są̨ cierpienia fizyczne i są̨ cierpienia duchowe (które mogą̨ prowadzić zarówno do śmierci fizycznej, jak i duchowej). Niektórzy mówią, że cierpienie uszlachetnia, pomaga dojść do dojrzałości czy też odkrycia, co jest w życiu najważniejsze. Tak mogą̨ mówić tylko ci, którzy cierpią̨, a nie ci, którzy próbują̨ ich pocieszyć czy wytłumaczyć cierpienie i jego sens. Czasem pocieszanie bądź tłumaczenie tylko pogłębiają̨ cierpienie. Przekonał się̨ o tym Hiob, otoczony przez przyjaciół, którzy tak naprawdę̨ czynili jego cierpienie dotkliwszym przez przemądrzałe formuły, próby obrony Boga i udowadniania winy Hioba. Dotknięty cierpieniem nie potrzebował dowodów ani obrony Boga, któremu ufał do tego stopnia, że mógł powiedzieć: „Choćby mnie zabił, będę Jemu ufał” (Hi 13, 15).
Hiob mówi, że życie ludzkie podobne jest do bojowania (por. Hi 7, 1). Cierpienie występuje w życiu, a my mamy je przeżyć. I przeżyjemy je na pewno, a dla tych, którzy będą żyli w Bogu, po śmierci nie będzie więcej cierpienia. Bóg istnieje i jest w tym cierpieniu obecny. Wierzę, że On nie chce naszego cierpienia i dlatego jest w nim razem z nami.
Oczywiście nie chodzi o „cierpiętnictwo”, bierne przyjęcie cierpienia, chociaż niektórzy mogą̨ tak je przeżywać w duchu pokuty, zadośćuczynienia, ofiary. Mamy prawo szukać naturalnych środków do jego usunięcia (np. lekarstwa, terapia) i możemy modlić się̨ o uzdrowienie.
Ważną kwestią w kontekście cierpienia jest nasza obecność́ przy tych, którzy cierpią̨. Chodzi o obecność pełną cierpliwości i miłości. Jan Paweł II w liście apostolskim o chrześcijańskim sensie ludzkiego cierpienia Salvifici doloris pisze: „Te słowa o miłości, o uczynkach miłości związanych z ludzkim cierpieniem, pozwalają̨ nam raz jeszcze odkryć samo odkupieńcze cierpienie Chrystusa u podstawy wszystkich ludzkich cierpień. (...) Chrystus nauczył człowieka równocześnie świadczyć́ dobro cierpieniem – oraz świadczyć dobro cierpiącemu. W tym podwójnym aspekcie odsłonił sens cierpienia do samego końca”.
Dlaczego śmierć istnieje?
– Często myślimy o śmierci jako o karze za grzech i ten wątek jest obecny w Piśmie Świętym i nauce Kościoła. Niemniej warto – zaczynając lekturę̨ od Księgi Rodzaju – uświadomić sobie, że człowiek prawdziwie i wiecznie żyje dzięki Bogu, nawet jeśli jego ciało obumiera. Jesteśmy prochem, w który Bóg tchnął życie. Natomiast grzech wprowadza zerwanie więzi z Bogiem, śmierć duchową oraz lęk przed śmiercią̨ fizyczną. Gubiąc więź z Bogiem, otwieramy w sobie przestrzeń śmierci już teraz: „Śmierci Bóg nie uczynił i nie cieszy się̨ ze zguby żyjących. (...) Śmierć weszła na świat przez zawiść diabła i doświadczają̨ jej ci, którzy do niego należą̨” (Mdr 1, 13; 2, 24). To, co nazywane jest dramatem śmierci, ma swoje źródło w grzechu. Chodzi o sposób przeżywania śmierci, bólu i cierpienia, doświadczenie zerwania i dojmujący lęk przed śmiercią: „Doświadczenie śmierci może być skutkiem grzechu; przeżywane jest bowiem jako bezsensowne, ciemne przerwanie życia, jako podejrzana, przerażająca, podszyta strachem rzeczywistość” (Gisbert Greshake).
Jezus przeszedł przez doświadczenie ludzkiej śmierci i z tego powinniśmy czerpać nadzieję i siłę: „Otóż, jeżeli umarliśmy razem z Chrystusem, wierzymy, że z Nim również żyć będziemy, wiedząc, że Chrystus powstawszy z martwych już więcej nie umiera, śmierć nad Nim nie ma już władzy. Bo to, że umarł, umarł dla grzechu tylko raz, a że żyje, żyje dla Boga. Tak i wy rozumiejcie, że umarliście dla grzechu, żyjecie zaś dla Boga w Chrystusie Jezusie” (Rz 6, 8–11).
Śmierć staje się̨ momentem, w którym szczególnie sprawdza się nasza wiara, jej zakorzenienie i głębia. Przez śmierć do życia można przejść dzięki wierze i przez wiarę̨. Dla człowieka, który jest blisko Boga, nie ma nieodpowiedniego czasu śmierci, śmierć nigdy go nie zaskoczy. Jakimś odblaskiem tego przekonania jest przyrównanie śmierci do snu, które pojawia się̨ na przykład w liturgii pogrzebowej: „Nasz brat zasnął i obudzi się̨ do życia wiecznego”.
Śmierć fizyczna od momentu grzechu pierworodnego jest więc czymś wpisanym w ludzką naturę, co oczywiście nie osłabia jej tragizmu. Przeraża nas widok umierającego ciała, zanik pamięci, kruchości życia. To także sprawdzian naszej wiary: umieramy po to, by żyć w Bogu, a nie żyjemy po to, by umierać w ciemności i samotności.
Widzimy i doświadczamy tego, że perspektywa śmierci potrafi obudzić w nas refleksję i pozwala docenić życie nasze i naszych bliskich. Mówi się, i bardzo często się̨ to sprawdza, że jakie życie, taka śmierć. W bardzo konkretny sposób przez miłość i spełnione życie oswajamy śmierć, przygotowujemy się do niej, by z akceptacją i w spokoju przyjąć czas naszego odejścia ze świata. W pewnym sensie to my decydujemy, czym jest dla nas śmierć́, bo dzięki wierze traktujemy ją jako realne spotkanie z Bogiem i bliskimi, którzy odeszli przed nami.
Czy Bóg jest dobry, skoro dopuszcza śmierć tragiczną lub przedwczesną?
– Gdzie jest Bóg? – pytamy w różnych sytuacjach. Czasem to pytanie wyraża dystans i zaraz pada odpowiedź filozoficzna z odcieniem wyższości: „Jeżeli tyle zła jest w świecie, to Boga nie ma”. Zadajemy je również wobec śmierci tragicznej – kiedyś w takiej sytuacji usłyszałem, że „Bóg o nas zapomniał”. Czasem jest to pytanie zrodzone z bólu, kiedy tragedia własna lub czyjaś jest tak wielka, że nie ma możliwości zrozumienia i odpowiedzi. Jest ciemność́ i rozpacz.
Po pierwsze, trzeba odczarować śmierć. Często w tego rodzaju pytaniach jest ukryte założenie, że śmierć jest czymś najgorszym, co nas spotyka. Oczywiście znamy przykłady tragicznych, okrutnych śmierci. Właściwie codziennie jesteśmy informowani o wypadkach, każdy z nas znał kogoś, kto zginął nagle lub umarł, jak to mówimy, za wcześnie. A z drugiej strony, jak już wspomniałem, dla kogoś, kto jest blisko Boga, każdy czas jest odpowiedni, by spotkać́ się̨ ze śmiercią̨, czyli z Bogiem w nowym życiu.
Jak po chrześcijańsku podejść do żałoby?
– Nie wiem, czy Bóg chce tych tragicznych śmierci. Nie mógłbym powiedzieć ze spokojem, jak niektórym się̨ to zdarza: „Bóg tak chciał”. Czasem myślę̨, że Bóg wcale tak nie chciał, i nie wiem, dlaczego do tego wszystkiego dopuścił. Oczywiście pojawia się̨ pytanie odnośnie do Jego wszechmocy, ale nie miejsce i czas, by je tutaj podejmować. Teolodzy porządkują̨
i próbują̨ opisać to, co jest związane z wolą Bożą i naszym życiem, ale to tylko próby: „Teologia uczy, że wola Boża objawia nam się nie tylko przez przykazania i rady, ale także przez zdarzenia zamierzone lub co najmniej dopuszczone przez Boga. W istocie nie dzieje się̨ nic, czego Bóg by nie chciał (jeśli jest to dobro) lub nie dopuścił (jeśli jest to zło)” (Reginald Garrigou-Lagrange OP).
Wierzę, że Bóg jest we wszystkim, co się̨ zdarza. Jednak powiedzieć, że Bóg tak chciał, w sytuacji, kiedy topi się̨ czwórka rodzeństwa czy kiedy jacyś szaleńcy zabijają̨ setki dzieci w Biesłanie, jest jakimś głębokim nieporozumieniem. Dlatego gdy słyszę te słowa czy też widzę̨ taki napis na cmentarzu, coś się̨ we mnie często buntuje. Przecież mówiąc tak, zgadzałbym się̨ na okrucieństwo Boga czy może – bezpieczniej – na Jego bezmyślność. Czy Bóg chciał śmierci dzieci, które paliły się̨ żywcem w Indiach bądź zostały zadeptane w Chinach przez swoich rówieśników spieszących na ceremonię wciągnięcia flagi? Bóg wcale tego nie chciał. To człowiek przez swoją bezmyślność spowodował coś, co przynosi cierpienie ludziom i Bogu. I nie jest to marne usprawiedliwienie Boga, Bóg nie potrzebuje usprawiedliwienia. To człowiek potrzebuje usprawiedliwienia, a właściwie oczyszczenia i przebaczenia za błędy i zło przynoszące cierpienie innym. Dobro Boga nie decyduje o bezsensownej śmierci, na przykład kogoś, kto jedzie samochodem 200 km na godzinę. To często brak Boga, miłości i szacunku do życia o niej decyduje.
Bóg, tak jak był w umierającym na krzyżu Jezusie, jest pośród cierpiących, odrzuconych, zabitych. To stanowi Jego moc: przyjęcie i przemiana słabości świata i człowieka przez przebaczenie i miłość́. Czasem, jak w Ewangelii, ktoś dostępuje łaski uzdrowienia, ocalenia, ale nie wszyscy (wręcz niewielu) i nie zawsze (wręcz rzadko). Bóg, który jest, był i przychodzi, jest w każdym czasie i ponad tym czasem (por. Ap 1, 8).
Gdzie zatem jest Bóg? Pismo Święte odpowiada: „(...) musi iść do Jerozolimy i wiele cierpieć (...) będzie zabity i trzeciego dnia zmartwychwstanie” (Mt 16, 21). I w tych słowach z Ewangelii św. Mateusza odnajdujemy odpowiedź na pytanie Leśmiana: „Mów, co czynisz w tej godzinie,/ Kiedy dusza moja ginie?/ Czy łzę̨ ronisz potajemną,/ Czy też giniesz razem ze mną̨?”. Jezus odpowiada: ginę, abyś żył i zmartwychwstał.
Fragment książki: Ewa Chalimoniuk, Krzysztof Popławski OP, Elżbieta Sobkowiak, „Życie zmienia się, ale się nie kończy. Chrześcijańskie przeżycie żałoby”, W drodze, Poznań 2020