Ponownie sięgamy do opracowania Romana Chwaliszewskiego zatytułowanego Poaugustiański Zespół Klasztorny. Sam autor jest szczególnie związany z Wysoką, bowiem w miejscowym kościele przyjął sakrament chrztu św.
Miejscowość istniała już w XIII w. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1260 r. Wysoka była centrum znacznego terytorium, stanowiącego własność Mikołaja Łodzi z nadania Bolesława Pobożnego. Od 1505 r. obok wsi Wysoka Wielka wymieniane jest miasto Wysoka, które było własnością szlachecką, m.in. Kościelskich i Tuczyńskich. Po wielkim pożarze miasta w 1772 r. wystawiono nowy przywilej miejski. 2 stycznia 1919 r. władzę w mieście objęli powstańcy wielkopolscy. Utworzono polską Radę Ludową i Straż Obywatelską. Tym samym Wysoka była jedną z najbardziej wysuniętych na północ placówek powstańczych. Niestety, już 4 stycznia Niemcy z Piły opanowali miasto, a kontrataki Polaków z Wyrzyska się nie powiodły. Wysoka wróciła do Polski na mocy traktatu wersalskiego w styczniu 1920 r. Zaledwie niecałe dwie dekady później – we wrześniu 1939 r., w trakcie II wojny światowej – hitlerowcy rozstrzelali na stoku Góry Wysokiej dziewiętnastu Polaków. W okresie okupacji niemiecka administracja nazistowska zmieniła nazwę miasta na Weißeck (1942–1945).
Brewe do Klemensa XI
Dzisiaj na wschodnim krańcu przyrynkowej zabudowy miasta wznosi się cały kompleks kościelny, na który składa się świątynia Najświętszej Maryi Panny Różańcowej, plebania (będąca pierwotnie klasztorem) i dzwonnica. Ze względu na swój wyjątkowy charakter zespół ten należy do nielicznych tego typu w Polsce. Fundatorem pierwszej świątyni pw. św. Marcina, jeszcze w XIII w., był Mikołaj Przedpełkowic. W połowie XVII w. odnotowano istnienie kaplicy, której patronował św. Walenty. Znajdowała się ona przy ówczesnej ulicy Gnatowo – dzisiaj św. Walentego. W miejscu, gdzie od przełomu XIX i XX w. stała figura tego świętego, zburzona przez hitlerowców. Na jej miejscu ustawiono krzyż.
„Wśród grona właścicieli Wysokiej prawdziwą dobrodziejką miasta okazała się Apolinara Eleonora ze Smoguleckich Tuczyńska. Była ona ostatnią przedstawicielką rodu Smoguleckich herbu Grzymała, którzy władali Wysoką od 1606 roku, pełniąc także funkcję patronów tutejszego kościoła. Przejmując tytuł własności do Wysokiej, zastała tutejszy kościół w nie najlepszym stanie technicznym. Był on wówczas budowlą drewnianą ze zrębowym prezbiterium i nawą w konstrukcji szkieletowej. Jedynie zakrystia, nad którą znajdowała się kaplica Matki Bożej Różańcowej, była murowana. Opiekowało się nią czynne od 1638 roku Bractwo Różańcowe. Największą jego chlubą był koronowany obraz Matki Bożej Różańcowej, który dzisiaj zdobi ołtarz główny. Pragnąc naprawy kościoła oraz intensyfikacji życia religijnego, Apolinara Tuczyńska w 1695 roku sprowadziła do Wysokiej kanoników laterańskich reguły św. Augustyna” – czytamy w publikacji Romana Chwaliszewskiego. Tuczyńska dla pozyskania niezbędnych środków na budowę nowej świątyni nadała kanonikom wsie Dębówko i Jeziorki. W 1707 r. wystarała się także o krótkie pismo od papieża Klemensa XI, które zezwalało na powstanie nowego klasztoru w Wysokiej. Część mieszkalną wraz z kościołem zrealizowano do 1715 r. Dom Boży był murowany, a jego konsekracji dokonał w 1729 r abp Teodor Potocki. Niestety, tego momentu nie doczekała fundatorka miejsca, która w testamencie wyraziła wolę spoczywania w krypcie świątyni, obok rodziców, braci i krewnych. Również w 1785 r. nastąpiła kasata zakonu kanoników laterańskich.
Łaskami słynący obraz
Dzisiejszy kościół parafialny w Wysokiej charakteryzuje się prostą i surową architekturą. Został wzniesiony z cegły na rzucie prostokąta. „Całość sprawia, że kościół w Wysokiej zaliczany jest do nielicznej grupy wielkopolskich kościołów halowych, dwuprzęsłowych o jednorodnej formie późnobarokowej. Wyposażenie i wystrój pochodzą z czasów budowy świątyni, czyli z okresu funkcjonowania w niej kanoników laterańskich. Do dzisiaj widocznym tego dowodem są zachowane zaplecki stall kanonickich w prezbiterium” – informuje autor.
Ołtarz główny posiada w polu środkowym obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z pierwszej połowy XVII w., przyozdobiony licznymi dowodami kultu. Po bokach zostały umiejscowione rzeźby czterech zakonników oraz figury świętych: Stanisława i Wojciecha. Miały one przedstawiać (zgodnie z pierwotnym opisem świątyni z 1766 r.) św. Augustyna – patrona kanoników laterańskich oraz św. Marcina – ówczesnego patrona kościoła. W górnej kondygnacji ołtarza widnieje grupa Świętej Trójcy, adorowana przez aniołów. Dwa ołtarze boczne zamykają nawy boczne. Lewy jest ku czci św. Walentego z obrazem patrona. W zwieńczeniu ołtarza znalazła się płaskorzeźba św. Stanisława Kostki, a rzeźby po bokach symbolizują z opisów z 1766 r. świętych: Marcelina i Testoriusa – rzymskich męczenników. Prawy ołtarz boczny czci św. Augustyna z obrazem przedstawiającym jego śmierć. Natomiast rzeźby po bokach określone zostały jako wyobrażenia św. Romana i św. Akwilina biskupa, który poniósł śmierć męczeńską podczas podróży do Mediolanu. Jest i trzeci ołtarz boczny. Ma formę bogatej ramy kantowej z czterema aniołami, które podtrzymują obraz św. Antoniego. W jego górnej części króluje wizerunek św. Wawrzyńca. Z tego samego czasu co ołtarze boczne pochodzą również pięknie zdobione w symbolikę ambona oraz chrzcielnica. Całość dopełniają m.in.: krucyfiks z kruchty, grupa Ukrzyżowania, chór muzyczny, malowidła o tematyce maryjnej na bocznych sklepieniach oraz witraże. Obok świątyni stoi dzwonnica. Najstarszy z dzwonów, fundacji Mikołaja Smoguleckiego, starosty lipińskiego i jego żony Franciszki został odlany w 1664 r. w Poznaniu. Pozostałe dwa pochodzą z 1827 r.
Kościół żywy w Wysokiej, któremu przewodzi proboszcz ks. Ireneusz Staniszewski, tworzą ruchy, stowarzyszenia oraz wspólnoty. Przy parafii działa także przedszkole.