Znane są nazwiska pierwszych Polaków, którzy dotarli do Ziemi Świętej. Byli to: Jaksa z Miechowa, możnowładca małopolski, krzyżowiec i fundator klasztoru bożogrobców w Miechowie, Piotr Wysz Radoliński – biskup krakowski, Jan Długosz – kanonik krakowski i dziejopis, a także chorąży sieradzki Jan Łaski i kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki. Wzrost pielgrzymek obserwujemy od początku XVI w. Wówczas do Ziemi Świętej udali się abp gnieźnieński Jan Łaski i Jan Dantyszek – poeta, biskup chełmiński i warmiński. Poza relacją Dantyszka i krótką informacją o położeniu Ziemi Świętej w Długoszowych Rocznikach Królestwa Polskiego nie zachowały się żadne opisy podróży. Dowiadujemy się o nich z krótkich zapisków w kronikach i napisów na grobowcach.
Bernardyn Anzelm Polak
Najstarszy opis podróży do Ziemi Świętej polskiego pątnika ukazał się drukiem w 1512 r., pt. Terrea sanctae et urbis Hierusalem descripto, jako część dzieła Jana ze Stobnicy Introductio in Ptholomei Cosmographiam cum longinitudinibus et latitudinibus regionum et civitatum celebriorum. Jego autorem i bohaterem jest żyjący na przełomie XV i XVI w. bernardyn Anzelm Polak zwany Jerozolimczykiem. Przebywał on w Palestynie w latach 1507–1508 jako spowiednik przy Grobie Pańskim. Po powrocie zasłynął z kaznodziejstwa w Krakowie; zmarł jako gwardian w Poznaniu, między 1519 a 1522 r. Narodowość autora możemy zidentyfikować na podstawie tekstu Opisania Ziemi Świętej; zawiera on porównania miast bliskowschodnich do polskich: Jerozolimy do Krakowa, Hebronu do Sącza, a rzeki Jordan do Warty. Autor wtrącił do tekstu łacińskiego wyraz polski: nie znając odpowiednika nazwy rośliny „łoza”, zlatynizował ją, tworząc wyraz „loza”.
Pierwszy bedeker
Dzieło Anzelma jest to zbiór przewodnikowych wiadomości ułożonych w porządku stron świata. Zaczyna się od południa (Betlejem i Hebron), obejmuje zachód (Emaus, Jaffa), kolejno północ (Nazaret, Samaria) i wschód (Jerycho, Morze Martwe). W centrum znajduje się Jerozolima. Informacje geograficzno-historyczne są ilustracją życia Chrystusa, wydarzeń biblijnych, legend i podań. Dokładnie zlokalizował opisywane miejscowości. Do trudno dostępnych, odległych od Jerozolimy okolic zapewne nie dotarł. Ich opis oparł na bezkrytycznie obcych relacjach. Nieliczne są wzmianki osobiste, rozrzucone po całym tekście. Konfrontuje osobiste doświadczenia z nieprawdziwymi sądami, co widać po opisie okolic Morza Martwego: zaprzecza gorzkości i smrodowi wody oraz nieurodzajności brzegów. Jest to wyjątek w całej relacji Anzelma. Króluje w niej wiara w tradycję biblijno-chrześcijańską. Autor uporczywie lokalizuje najfantastyczniejsze i legendarne miejsca: podziwia damasceńską ziemię, z której Bóg ulepił Adama, jednak zaprzecza temu, by była ona jadalna; dotyka dębu, pod którym Abraham spotykał się z Bogiem; ogląda jaskinię –miejsce pobytu Adama i Ewy po wygnaniu z Raju. Świadczy to na niekorzyść bernardyna, dowodzi jego niewiedzy i braku zmysłu bystrej obserwacji. Styl Anzelma jest prosty, nie zdradza jego rzekomych kaznodziejskich umiejętności.
Dzieło Anzelma wydano drukiem cztery lata po podróży; cieszyło się dużym zainteresowaniem. Polskiego przekładu dokonał w 1595 r. Andrzej Rymsza. Utwór był popularny w XVII w., doczekał się trzech wydań. Dla polskiego czytelnika stanowił podstawowe źródło wiedzy o Ziemi Świętej, aż do czasu ukazania się Peregrynacji Krzysztofa Radziwiłła-Sierotki. (cdn.)