Tom Reiss,
„Orientalista”,
Świat Książki 2007
Książka od razu przykuła moją uwagę. Przez kilka dni jednak wahałem się, czy ją kupić. Choć jej tytuł i niewielkie streszczenie na okładce („Życie fałszywego księcia; od rewolucji bolszewickiej do faszystowskich Włoch”) zachęcały, to jednak dość wygórowana cena powstrzymywała przed decyzją o zakupie. Ostatecznie jednak książkę kupiłem – i nie żałuję.
Choć nazwisko autora książki, Toma Reissa, nie jest polskiemu czytelnikowi dobrze znane, to jednak już postać bohatera, tytułowego Orientalisty, więcej nam mówi. Kurban Said znany także jako Essad Bej to działający w Niemczech przed nastaniem hitleryzmu pisarz domniemanego pochodzenia muzułmańskiego (tureckiego), któremu niektóre słowniki bibliograficzne z tamtego okresu przypisują książęcą metrykę. Wokół jego postaci narosło wiele mitów. Przez lata przypisywano mu różne intencje, narodowości, a nawet uznawano, że pod nazwiskami tymi kryje się kilka różnych osób. Kurbad Said znany z autorstwa kilku poczytnych w przedwojennej Europie książek, między innymi słynnego „Alego i Nino”, to tak naprawdę Lew Nussimbaum. Syn bajecznie bogatego potentata naftowego z Baku i rosyjskiej Żydówki, wygnany wraz z ojcem z rodzinnego miasta wskutek wydarzeń rewolucji październikowej, rozpoczął swą oszałamiającą i pełną intryg podróż z Kaukazu przez Turcję, Istambuł, Francję, Niemcy, by doczekać kresu swojego żywota w faszystowskiej Italii. Podróżując po Europie z przedwojennym paszportem nansenowskim, obarczony etykietą bezpaństwowca, Lew Nussimbaum ukrywa swą prawdziwą tożsamość, podając się za muzułmańskiego księcia z tajemniczej azerskiej szlachty. Utrzymuje się, pisząc książki i pracując w coraz to innych redakcjach gazet. Spod jego pióra wyszła błyskotliwa biografia Stalina, którego ukazał jako zbrodniarza, na długo przed tym, jak świat poznał prawdziwe oblicze sowieckiego tyrana. Ironią losu jest fakt, że Nussimbaumowi, Żydowi z Baku, zlecono nawet napisanie faszystowskiej biografii Mussoliniego.
Tłem książki jest swoiste dochodzenie historyczno-detektywistyczne, jakie przeprowadził autor, Tom Reiss, idąc po przedwojennych śladach Kurbana Saida – Lwa Nussimbauma. Dziesiątki przeprowadzonych rozmów, setki odwiedzonych miejsc, tysiące przeczytanych archiwaliów, spotkania z ludźmi dobiegającymi setki, którzy pamiętają jeszcze Orientalistę – wszystko to tworzy niepowtarzalny klimat książki, która tłumaczy nam zawiłe meandry historii XX wieku, na gorącym styku Wschodu z Zachodem.