W roku 2006 wszystkie drogi prowadzą na Święty Krzyż. Na drugim co do wysokości szczycie Gór Świętokrzyskich – Łysej Górze (595 m n.p.m.), zwanej też Łyścem – leży tysiącletni pobenedyktyński klasztor. W tym roku obchodzone jest tam świętokrzyskie milenium.
Historia tego szczególnego miejsca zaczyna się dawno temu, kiedy na Łysej Górze czczono bóstwa pogańskie. Sam szczyt góry był otoczony wałem kultowym. Historycy nie są zgodni co do tego, kiedy dokładnie osiedlili się tu benedyktyni. Tradycja tego zakonu, potwierdzona przez Jana Długosza w „Dziejach Polski”, przypisuje fundację Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku. Jan Długosz tak pisze o tym miejscu: „Powstał klasztor, wzniesiony z kamienia przez króla Bolesława Wielkiego, pierwszego króla Polski, w którym Drzewa Krzyża Pańskiego znaczna znajduje się cząstka niosąca ludziom dobrodziejstwa, tu pozostawiona przez św. Emeryka, syna św. Stefana, króla Węgier, za zaleceniem anioła”.
Najcenniejszy skarb
Nie byłoby nazwy: Góry Świętokrzyskie, województwo świętokrzyskie i innych podobnych tytułów związanych z Krzyżem Świętym, gdyby nie pięć małych cząsteczek Pańskiego Krzyża, wtopionych w złotą karawakę, podwójny krzyż, który dziś stanowi bezcenną relikwię w tym najstarszym polskim sanktuarium. Relikwie Drzewa Krzyża Świętego według podań zostały sprowadzone przez św. Emeryka, syna króla węgierskiego świętego Stefana. Królowie polscy z dynastii Piastów i Jagiellonów otaczali to święte miejsce troską i obdarzali przywilejami.
Jagiełło po raz pierwszy nawiedził Święty Krzyż w 1386 roku, jadąc z Litwy do Krakowa, aby tam przyjąć chrzest i poślubić Jadwigę Andegaweńską. Udając się na bitwę pod Grunwaldem w 1410 roku, zatrzymał się w sąsiedniej Nowej Słupi i przez dwa dni wstępował na górę pieszo, gdzie czas spędzał na modlitwie.
Pielgrzymowali tu także Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary i Zygmunt III Waza, w 1661 roku przybył Jan Kazimierz wraz z małżonką.
Przypuszcza się, że młodość na Świętym Krzyżu spędził przyszły król Michał Korybut Wiśniowiecki. Prochy jego ojca, księcia Jaremy, spoczywają do dziś w krypcie kaplicy Oleśnickich, wzbudzającej zainteresowanie turystów. Pośród znakomitych pątników znalazł się także kard. Gaetano, który uczestniczył w uroczystościach odpustowych w 1596 roku.
Drogocenne wota składali przedstawiciele sławnych rodów, których herby są umieszczone w sklepieniach krużganków: Kmitów, Oleśnickich, Odrowążów, Radziwiłłów, Tęczyńskich, Bogoriów i Siennickich. Za Długoszem trzeba podkreślić, iż w tym najstarszym polskim sanktuarium szukał wsparcia duchowego prosty lud polski.
Lata poniżenia
Opactwa świętokrzyskie przez wieki wiele razy było plądrowane, palone i niszczone m.in. przez Tatarów, Litwinów, Austriaków, Rosjan i Niemców. W 1777 roku pożar zniszczył zabudowania klasztorne i kościół. Nowa świątynia została odbudowana i konsekrowana w 800-lecie przybycia benedyktynów na Święty Krzyż w 1806 roku. Do dziś można zwiedzać ten klasycystyczny kościół z pięknymi obrazami Franciszka Smuglewicza. Modlitwa i praca benedyktynów na Świętym Krzyżu trwały osiem wieków. Kasata klasztoru przez zaborcę nastąpiła w 1819 roku. Do dziś klasztor jest podzielony i nie należy w całości do zakonników.
Relikwie przyciągają
Także po kasacie konwentu nie zaprzestano pielgrzymek na Święty Krzyż. Biskup sandomierski w 1821 roku wystarał się u zaborcy o pozwolenie na powrót relikwii przeniesionych do kościoła parafialnego w Nowej Słupi oraz na pozostanie trzech benedyktynów w murach opactwa. Opiekowali się oni klasztorem przez 35 lat. Po ich śmierci przez 17 lat przebywali tu benedyktyni z Sieciechowa. Mocą ukazu carskiego z 1849 roku zabudowania przeznaczono dla księży „demerytów”, czyli pokutujących. Od 1871 roku posługę duszpasterską na Świętym Krzyżu sprawowali księża diecezjalni. W styczniu 1863 roku w klasztorze kwaterowali powstańcy. Odparli atak wojsk rosyjskich.
W tym czasie pielgrzymki przybierały niejednokrotnie charakter manifestacji narodowych. W kazaniach rozbudzano ducha patriotycznego. Tutaj gromadziły się oddziały Langiewicza i Czachowskiego, Hauke-Bosaka i Kality-Rębajły. W 1882 roku klasztor świętokrzyski zamieniono na więzienia. Najpierw nosiło ono nazwę Opatowskie Więzienie Karne, a od roku następnego – Kieleckie Więzienie Poprawcze. Przetrwało carat i II Rzeczypospolitą jako najcięższe w Polsce. Dlatego zwano je też „polskim Sachalinem”. W latach 1941-1942 w budynkach klasztornych okupanci urządzili obóz zagłady dla jeńców radzieckich. Na pobliskiej polanie Bielnik spoczywa ich ponad sześć tysięcy.
Nowi zakonnicy
Dorobek tylu wieków pobytu benedyktynów na Świętym Krzyżu kontynuują dziś misjonarze oblaci Maryi Niepokalanej. Trudno dociec, jak i kiedy zrodziło się porzekadło: Sanctus Benedictus colles amabat, sanctus Bernardus valles, oblati ruina, co w najprostszym przekładzie brzmi: „Święty Benedykt kochał góry, święty Bernard – doliny, oblaci – ruiny”.
Ale rzeczywiście coś w tym jest, bowiem po kasacie opactwa klasztor mocno zniszczał. Odbudową materialną i duchową od 1936 roku zajmują się misjonarze oblaci. Dziś to miejsce z nową mocą przyciąga rzesze pielgrzymów i turystów, aby w bliskości relikwii Drzewa Krzyża Świętego pomodlić się, a także podziwiać niepowtarzalne piękno przyrody oraz zwiedzić historyczne miejsca i zabytki.
Uroczystości milenijne
Uroczystościom 950-lecia klasztoru przed pięćdziesięciu laty przewodniczył Prymas Tysiąclecia kard. Stefan Wyszyński. Tegoroczne uroczystości milenijne odbyły się 11 czerwca. Mszy św. przewodniczył kard. Peter Erdö – prymas Węgier, który przybył na Święty Krzyż z pielgrzymką narodową Węgier. W kościele zostały też złożone relikwie św. Emeryka przy ołtarzu węgierskim.
Rok milenijny trwać będzie do końca 2006 roku. W tym czasie nawiedzając sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego można zyskać przywilej odpustu zupełnego – specjalny przywilej udzielony przez Ojca Świętego Benedykta XVI. Wydarzenia milenijne można też śledzić na bieżąco na stronach internetowych: www.swietykrzyz.pl oraz www.swietokrzyskie-milenium.pl