Zamykając cykl przybliżający poglądy historyków na temat genezy Kościoła na Kujawach, możemy powtórzyć za Joachimem Lelewelem: „Założenie biskupstwa kruszwickiego w Kujawach jest pewną zagadką, na wyrozumienie wielce zasługującą”.
Uczony niemiecki Peter Kriedte, autor pracy Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfängen bis zum Jahre 1409 (Władztwo biskupów włocławskich na Pomorzu od początków do 1409 r.), dokonał przeglądu źródeł dotyczących posiadłości biskupów kujawskich na Pomorzu i odrzucił możliwość istnienia biskupstwa kruszwickiego. Jego zdaniem ośrodek ten dostarczył diecezji włocławskiej, powstałej na początku XII w., świątyni katedralnej i duchownych, którzy stanowili przez pewien czas kapitułę katedralną.
Badania nad początkami organizacji kościelnej na Kujawach prowadził też ks. dr hab. Witold Kujawski z Włocławka, emerytowany profesor UMK i UKSW. Spostrzeżenia zawarł w periodyku „Studia Włocławskie”, w artykule Diecezja kruszwicka, jej początki i przeniesienie do Włocławka. Według ks. Kujawskiego nie da się osiągnąć jednomyślności odnośnie do początków, losów i zaniku diecezji w Kruszwicy. Nie należy też wątpić w jej istnienie. Powstała ok. 1013 r. wskutek zaniku diecezji kołobrzeskiej. Nastawiona była na chrystianizację Pomorza, podobnie jak diecezja włocławska w stosunku do Pomorza Gdańskiego.
Z kolei prof. Gerard Labuda, w „Zapiskach Historycznych” (1968), w artykule Początki diecezjalnej organizacji kościelnej na Pomorzu i Kujawach w XI i XII wieku odrzuca istnienie w XI w. diecezji kruszwickiej. Stanowisko opiera na bulli Innocentego II dla abp. magdeburskiego Norberta (1133). Przyjmuje, że w Magdeburgu dobrze znano sytuację Kościoła w Polsce. Według G. Labudy diecezje wymienione w bulli – kruszwicka i włocławska – powstały w 1123 r, za sprawą Bolesława III Krzywoustego Za dowód, że wcześniej nie istniały, uczony przyjmuje brak wzmianki o nich w kronice Anonima zwanego Gallem. Zapis w Kronice Wielkopolskiej jest dla niego mało wiarygodny. Obydwie diecezje miały charakter misyjny. Diecezja kruszwicka miała obejmować Kujawy i Pomorze Gdańskie, gdzie była potrzebna działalność misyjna. Włocławek – chodzi o ośrodek po prawej stronie Wisły – był stolicą diecezji obejmującej ziemie: dobrzyńską i chełmińską. Gdy okazało się, że istnienie trzech blisko położonych diecezji (Kruszwica, Włocławek i Płock) jest bezzasadne, zniesiono diecezję we Włocławku. Jej obszar włączono do biskupstwa płockiego, a biskupa włocławskiego Wernera przeniesiono do Płocka. Stało się to po 1148 r. Stolicę diecezji kujawskiej przeniesiono z Kruszwicy do lewobrzeżnego Włocławka. Nazwę przemianowano na: diecezja włocławska. Zmiana miała nastąpić w latach 1168–1185, gdy w Polsce przebywał legat papieski Reinold, bądź na synodzie łęczyckim (1180).
Z kolei prof. Józef Dobosz, w książce Monarchia i możni wobec Kościoła w Polsce do początku XIII w. twierdzi, że w ramach polityki podbojów północnych Bolesław III Krzywousty planował powołanie biskupstw dla prowadzenia misji na terytorium Pomorza i Prus. Wyodrębnił Kujawy z ośrodkami politycznymi Kruszwicą i Włocławkiem z terytoriów diecezji płockiej i archidiecezji gnieźnieńskiej. Grody te miały zostać siedzibami biskupstw, a w 1124 r. Idzi z Tuskulum erygował biskupstwa ufundowane przez Bolesława. Wyprawa pruska nie powiodła się, skutkiem czego na małych Kujawach pozostały dwa biskupstwa. Ten stan rzeczy przedstawia bulla dla abp. Norberta. Według J. Dobosza do połączenia się biskupstw doszło przed 4 kwietnia 1148 r., a bp Werner wystarał się z tej okazji o papieską bullę protekcyjną. Tłumaczy to fakt pozostania w świadomości potomnych tradycji biskupstwa kruszwickiego.