Gdy dawna Rzeczpospolita osiągnęła w XVII w. obszar równy prawie milionowi kilometrów kwadratowych (przy dzisiejszych 312 tys. km kw.), stała się nie tylko prawdziwym hegemonem terytorialnym ówczesnej Europy, ale też zaskakującą mozaiką narodowo– etniczną. W granicach Rzeczypospolitej, rozumianej jako Korona unifikująca się z Wielkim Księstwem Litewskim, znalazły się bardzo różne grupy narodowe i etniczne. Ich frekwencja i liczebność była zróżnicowana, w zależności od okresu dziejowego i związanego z nim zasięgu terytorialnego państwa.
Mozaika etniczna
W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że w granicach I Rzeczypospolitej – obok Polaków i Litwinów – pozostawali: Niemcy (na krańcach zachodnich oraz na terytoriach północno-wschodnich jako potomkowie mieszkańców państw zakonnych), Czesi (na południowym wschodzie), Słowacy (na południu), Węgrzy (na południu), Ormianie (na wschodzie i w Małopolsce), Żydzi (na terytorium całego państwa, w różnym natężeniu), Rusini, z których wyodrębnili się z czasem Białorusini i Ukraińcy (na ogromnych połaciach wschodnich), Litwini (na wschodzie i północnym-wschodzie), Łotysze i Estończycy (na północnym-wschodzie), Tatarzy (na wschodzie), Rumuni i Mołdawianie (na terenach wasalnych przy południowo-wschodnich krańcach dawnej Rzeczypospolitej), Cyganie, a nawet Karaimi.
Okresowo udział mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących I Rzeczpospolitą był łącznie wyższy niż liczba Polaków na tym terytorium. Przedstawiciele tych narodów i grup etnicznych zamieszkiwali ziemie I Rzeczypospolitej przeważnie z powodu ekspansji terytorialnej państwa, ale także niekiedy w wyniku ruchów migracyjnych ludności. Do Polski ze względów politycznych docierali też przedstawiciele wielu europejskich narodowości, którzy w kolejnych pokoleniach ulegali mniejszej lub większej naturalizacji w ramach miejscowej społeczności. Byli to przede wszystkim Włosi (część z nich przybyła np. z włoską księżniczką Boną Sforzą), Francuzi, Szkoci, Grecy oraz osadnicy z terenu dzisiejszych Niderlandów, zwani Olędrami, którzy wytworzyli własną, niepowtarzalną kulturę wiejską.
Tak bogato utkany był narodowościowy kobierzec I Rzeczypospolitej. Ponieważ nikt nie prowadził w odległych stuleciach spisów powszechnych, przy określaniu liczebności tych mniejszości w ogóle populacji zamieszkującej Polskę nauka posługuje się szacunkami.
Mniejszości spisane
Szczegółowe dane o strukturze narodowościowej ludności Polski pochodzą ze spisów ludności. Przed 1918 r. przeprowadzały je państwa zaborcze.
Pierwszego spisu dokonano już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, jesienią 1921 r. Nie objął on całego obszaru kształtującej się dopiero II RP. Wileńszczyzna oraz Górny Śląsk były jeszcze poza jej granicami. Dlatego też jego dane są niepełne. Drugi spis przeprowadzony po 10 latach (9 IX 1931 r.) uległ zafałszowaniu w województwach południowo-wschodnich, więc znów nie spełniał wielu wymogów, a dla oceny faktycznej liczebności mniejszości narodowych niezbędne są szacunki. Dane z tego spisu zapewne zbyt nisko oceniają liczbę Białorusinów, nieco zbyt wysoko liczbę Żydów i Polaków na tzw. Kresach Wschodnich. Typowy był też brak danych do oszacowania liczebności grup znajdujących się na pograniczu etnicznym, o niesprecyzowanej lub regionalnej świadomości. Różnice narodowe łączyły się też często z różnicą wyznania, co dodatkowo komplikowało badania.
W Polsce przedwojennej ustawodawstwo przewidywało równość obywateli niezależnie od wyznania, narodowości lub języka. Normy takie znalazły się w obu konstytucjach – marcowej i kwietniowej oraz w małym traktacie wersalskim z 1919 r. Nie oznaczało to automatycznego zniesienia dyskryminacji pozostałej po państwach zaborczych, której przykładem może być dyskryminacja mniejszości narodowych i religijnych, zwłaszcza wobec wyznawców judaizmu w ustawodawstwie rosyjskim. Dopiero w 1931 r. Sejm uchwalił ustawę znoszącą wszystkie przywileje lub ograniczenia związane z pochodzeniem, narodowością, językiem, rasą lub religią sprzed 1918 r. Praktyka była jednak odmienna, władze w obawie przed dążeniami separatystyczno-niepodległościowymi, podsycanymi często przez państwa sąsiednie, stosowały rozmaite metody ograniczania praw mniejszości. Najczęściej zamykano szkoły bądź klasy dla przedstawicieli mniejszości. Ponadto w latach 30. niektóre ugrupowania skrajnie prawicowe postulowały ograniczenie praw mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów. Wprawdzie ugrupowania te nie miały realnego wpływu na władzę i ich projektów nie zrealizowano, to wprowadzono pewne postanowienia formalnie dotyczące wszystkich obywateli, faktycznie dotykające Żydów. Przykładem może być ustawa z 1936 r. ograniczająca ubój rytualny (szechitę) nakazany przez judaizm oraz islam.
Tragiczne losy i współczesność
Położenie poszczególnych mniejszości było różne, zróżnicowany był także stosunek państwa do nich. Niemcy w województwach zachodnich znajdowali się w stosunkowo najlepszej sytuacji. W dużym stopniu było to następstwem uprzywilejowania przed 1918 r. W znacznie trudniejszym położeniu były mniejszości w województwach wschodnich. Zaciążył na tym niższy poziom rozwoju gospodarczego tych ziem jako poprzednio należących do Rosji. W nieco lepszej sytuacji znajdowali się Ukraińcy z dawnego zaboru austriackiego. Specyficzna struktura społeczna i zawodowa ludności żydowskiej spowodowała, że społeczność ta, szczególnie na prowincji, ulegała pauperyzacji. Podstawową przyczyną tego zubożenia była modernizacja gospodarki polskiej oraz zmiany na wsi. W II połowie lat 30. władze polskie starały się zwiększyć emigrację, by złagodzić bezrobocie i przeludnienie wsi. Kładły nacisk na wychodźstwo mniejszości, głównie Żydów i Ukraińców. Efekty tej polityki były niewielkie. W czasie okupacji niemieckiej większość Żydów i Cyganów zamieszkujących przedwojenną Polskę wymordowali Niemcy, co spowodowało zasadnicze zmiany w strukturze narodowościowej ludności. Tragiczna zawierucha wojenna spowodowała eksterminację całych grup ludności, jakże boleśnie różnicowanych przez okupanta ze względu na pochodzenie narodowościowe czy etniczne. Procesy te pogłębiły ogromne ruchy ludności i przesiedlenia podczas wojny oraz krótko po jej zakończeniu. O nowym obliczu etniczno-narodowym powojennej Polski zdecydowały też nowe granice tego kraju i polityka przesiedleń sterowana z Moskwy.
Spisy po 1945 r. z reguły nie uwzględniały danych o narodowości i dysponujemy tylko liczbami szacunkowymi. Szacunki te są zbyt niskie, m.in. z powodu obaw przed ujawnieniem narodowości innej niż polska. Obawy te wzrastały w miarę nagłaśniania przez władze PRL twierdzeń o jednolitym narodowościowo obrazie powojennej Polski. Brak też nawet przybliżonych danych o stosunkach bezpośrednio po wojnie, gdy trwały (do 1950 r.) wspomniane wielkie ruchy migracyjne: ucieczka i wysiedlanie Niemców, wyjazdy Ukraińców (w części pod przymusem), Białorusinów i Litwinów do republik sowieckich, emigracje Żydów, „czyściwo” wymuszone polityczną nagonką, do Palestyny, następnie do Izraela. Obecnie w Polsce mieszkają: Białorusini, Niemcy, Ukraińcy, Litwini. Są także Cyganie, Czesi, Grecy, Macedończycy, Słowacy, Żydzi oraz nieliczne inne grupy. Wszyscy oni stanowią świadectwo dawnego bogactwa mniejszości narodowych, które przesądzały o kolorycie i różnorodności Rzeczypospolitej.
Narodowości w II Rzeczypospolitej według spisu z 1931 r.
(dane w procentach, uzyskane metodą spisową za pomocą samookreślania na podstawie języka)
Polacy 68,9
Ukraińcy 10,1
Żydzi 8,6
Rusini 3,8
Białorusini 3,1
Niemcy 2,3
„Tutejsi” 1,8 [przypis]
Rosjanie 0,4
Inne grupy 1
„Tutejsi” - samookreślenie przynależności narodowościowej istniejące na pograniczu zasięgu języka polskiego, białoruskiego i ukraińskiego; termin stosowany w przedwojennej Polsce