Fundamentalną tezą marksistowskiego materializmu dialektycznego jest zasada monizmu materialistycznego – cały i jedyny świat jest materią. Z tej podstawowej zasady wynikają dalsze. Pierwszą z nich jest zasada koniecznego charakteru zjawisk i procesów, które zachodzą w obiektywnej rzeczywistości. Drugą zasadą jest pierwotność materii, a trzecią – zasada wszechruchu i rozwoju materii mocą specyficznej dynamiki.
Pierwsza z podanych zasad odniesiona do życia społecznego nakazuje postrzegać całość zjawisk i procesów społecznych jako prostą wypadkową przyczyn i skutków. Pozwala to m.in. w konsekwencji na rozpoznawanie praw rządzących tym życiem z naukową, matematyczną precyzją. Takie ujęcie nobilituje materializm historyczny, bo choć związany z naukami humanistycznymi i społecznymi, okazuje się być nauką wytrzymującą konfrontację z matematyką czy innymi naukami ścisłymi.
Zasada pierwotności materii pokazuje, że podstawową osnową rzeczywistości jest materia, natomiast świat psychiczny jest tylko odbiciem jakościowym materii. Stąd słynne zdanie – teza Marksa: byt (społeczny) określa świadomość ludzi. Mniej zapewne znanym, ale bardziej dobitnym jest zdanie Stalina: „Jaki jest tryb życia ludzi, taki ich sposób myślenia”. Ta teza nakazuje interpretację zjawisk życia społecznego w świetle zasadniczego kryterium, jakim jest podłoże materialne, a nie idee czy myśl. Zasada wszechruchu nakazuje natomiast uznać postęp i jego dynamikę za najbardziej istotny aspekt rzeczywistości społecznej. Stąd konieczność wykrywania mechanizmu przemian społecznych, ich praw i sił napędowych.