Dla każdego archeologa zajmującego się okresem neolitu nazwa Osłonki ma niezwykły wydźwięk – zarówno w kontekście wartości naukowej dokonanego odkrycia, jak i sposobu eksploracji stanowiska.
Wybitny uczony prof. Ryszard Grygiel podkreśla, że pojawienie się importów miedzianych wyznacza nowy rozdział w dziejach osady (4450–4300 p.n.e.). Ma to związek z włączeniem społeczeństw tej części Niżu Polskiego w obręb oddziaływań kulturowych kompleksu kultury lendzielskiej z południowej strefy środkowej części Europy. Wyraźna intensyfikacja materiału miedzianego występującego zwłaszcza w pochówkach (ogólna liczba 84 groby), przypada na schyłek najstarszego okresu osadniczego. W owym czasie następuje gwałtowny przyrost demograficzny, czego odzwierciedleniem jest wzrost przestrzenny zabudowy i zwiększona liczba grobów. Zmianie ulega obraz kulturowy społeczeństwa „brzesko-kujawskiego”; nasila się element poczucia więzi rodzinnej. Przejawia się to w zakładaniu cmentarzy przydomowych, wielopokoleniowych, niejednokrotnie bogato wyposażonych.
Linię zabudowy (długości nawet 300 m) tworzyły dwa szeregi regularnie zgrupowanych domów trapezowatych. Okres występowania bogatych importów miedzianych odkrywca Osłonek określa jako „złoty wiek” w historii osady. Dodatkowo domy trapezowate tego okresu wyróżniają się obecnością założeń piwnicznych, w których magazynowano zboże i narzędzia rolnicze. Konstrukcja ścian zabudowań mieszkalnych jest znacznie solidniejsza w stosunku do fazy najstarszej, a to dzięki głębokim fundamentom (nawet do 1,5 m). Największy na stanowisku 1. w Osłonkach jest dom nr 3 o wymiarach: długość 40 m, szerokość u podstawy 10,5 m, szerokość ściany węższej szczytowej 4 m.
Koniec okresu napływu importów miedzianych, to również moment budowy założeń obronnych, jako wynik niszczycielskiego najazdu i pojawiających się zagrożeń zewnętrznych. Jednocześnie nastąpił kres funkcjonowania znacznej części obiektów mieszkalnych i początek całkowitej zmiany planu zabudowy. W trakcie badań odsłonięto 12 pochówków mężczyzn wyposażonych w broń. Z pewnością już znacznie wcześniej była w osadzie grupa uzbrojonych wojowników odpowiedzialnych za jej bezpieczeństwo. Uzbrojenie składało się z topora rogowego w kształcie litery T, z kościanego sztyletu lub łuku. Ważne znaczenie dla nauki miało odkrycie systemu obronnego składającego się z fosy i palisady: jest to pierwsze tego rodzaju neolityczne założenie odkryte na Niżu Polskim. Główne wejście stanowiło założenie bramne szer. 2,5 m. Założenia konstrukcyjne wzniesione po najeździe i pożarze wokół osady wzniesiono według wzorców ówcześnie funkcjonujących w południowej i zachodniej części Europy, w typie tzw. Kreisgrabenanlagen. Świadczy to o ciągłych relacjach kulturowych charakterystycznych dla okresu poprzedzającego zniszczenie osady.
W schyłkowej fazie istnienia osady następują zmiany w sferze praktyk obrzędowych: obok pochówków ludzkich pojawiają się również zwierzęce. Wyraźnym odstępstwem są zgrupowania grobów poza zabudową mieszkalną, na obszarze założenia obronnego. Jednym z powodów – sugeruje prof. Grygiel – mogły być zachodzące zmiany społeczne związane z pojawieniem się osobników wywodzących się spoza kręgu brzesko-kujawskiego. Upadek i zanik osady nastąpił ok. 4100 p.n.e. Przyczyny tych zjawisk pozostają w sferze dociekań naukowych i czekają na wyjaśnienie.
Kompleks w Osłonkach z jego kilkusetletnim okresem funkcjonowania stanowi wyjątkowy przykład starannie dobranej metodyki badawczej i drobiazgowej analizy naukowej. Dzięki przeprowadzonym badaniom łatwiej jest nam rekonstruować neolityczną przeszłość na Kujawach, nakreślić obraz życia i wykorzystania środowiska naturalnego, zastanowić się, dlaczego właśnie taką formę przybrała ówczesna kultura.