Ozdobą świąt Bożego Narodzenia są kolędy. Nazwa „kolęda” ma rodowód pogański: „po kolędzie” chodzili nasi słowiańscy przodkowie. Przebrani za dzikie zwierzęta, podczas pochodów odprawiali obrzędy ku czci bóstwa. Z nastaniem chrześcijaństwa część pogańskich obyczajów została zaadaptowana do obrzędowości Kościoła.
Odtąd kolędą przez dłuższy czas nazywano chodzenie z szopką od wsi do wsi. Po krótkim występie słowno-muzycznym kolędnicy składali domownikom życzenia i otrzymywali datki. Z czasem chodzenie „po kolędzie” zyskało jeszcze jeden wymiar. Teraz to księża udawali się do dworów, chat i domów parafian, ogłaszali im przyjście na świat Dzieciątka Jezus, Słowa Wcielonego, błogosławili, a później odpytywali dzieci z katechizmu. Asystujący księdzu organista i ministranci, wchodząc w progi domostwa i przed jego opuszczeniem, śpiewali pieśń o narodzeniu Chrystusa. Pieśni te otrzymały nazwę kolęd, a tworzyli je zazwyczaj duchowni lub bakałarze parafialni. Do tego „skarbca pereł” dołączyli swoje kolędy poeci: Franciszek Karpiński, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Teofil Lenartowicz... W słowach naszych kolęd najbardziej uderza pierwiastek rodzimy: zbawcze wydarzenie z Betlejem dzieje się w polskim pejzażu zimowym. Według znawców mentalności staropolskiej wynikało to z powszechnej wiary, że poza Polską nie ma kraju tak pięknego i dobrego, a przede wszystkim tak godnego narodzin Syna Bożego. Znaczenie miał też fakt, że dawne społeczności, zwłaszcza wiejskie, oddzielone od świata warstwą śniegu, czuły się wolne od kłopotów, trudu wiążącego je z ziemią. Będąc sam na sam z myślami i z Bogiem, nasi pradziadowie głębiej odczuwali doniosłość chwili i radość serca. Do dziś w niemałej części społeczeństwa utrzymuje się opinia, że Wigilia bez śniegu jest nie tak piękna, jak powinna. Gdy idziemy na Pasterkę, większość z nas chciałaby słyszeć skrzypienie śniegu pod butami, widzieć świat odrealniony, pokryty szadzią, z gwiaździstym niebem i srebrzącą się ziemią.
Obok lirycznych kolęd wyrażających radość z narodzenia się Chrystusa, są kolędy i pastorałki skupiające się wokół żłóbka. Zawierają one relacje pasterzy, opisy jasności i innych cudownych zjawisk dostrzeżonych pośród nocy. Jest w nich mowa o składaniu ofiar Dzieciątku, o oddawaniu Mu hołdu. Pasterze mają swojskie imiona (Maciek, Kuba, Bartek), a składane przez nich dary to płody polskiej ziemi: mąka, ser, jajka, groch, gruszki, słonina, orzechy.
Pastuszkowie niebożęta
z fujarkami, z piszczałkami
Trzody swoje opuszczają,
do Betlejem pospieszają.
Mały Jezus z polskich kolęd i pastorałek słucha muzyki granej nie na harfie czy cytrze, lecz na fujarkach, piszczałkach, dudach, kotłach, bębnach, skrzypkach... Św. Józef chwali muzykantów i zachęca do grania mazura.
W Polsce porozbiorowej kolędy nabrały charakteru narodowego. Żłóbek betlejemski stał się miejscem składania polskich skarg, bólów, rozpaczy. U żłóbka szukano pocieszenia, niejako spowiadano się. Tu też składano prośby błagalne o polepszenie zbiorowego losu polskiego.
Podnieś rękę, Boże Dziecię,
błogosław ojczyznę miłą.
W dobrych radach, w mężnym bycie
wspieraj jej siły swą siłą.
Dźwignij i okryj ją chwałą
Między wolnemi ludami...
Polskie kolędy i pastorałki: pieśni liturgiczne Kościoła, bezcenne zabytki odległej przeszłości, nasze kulturowe dziedzictwo, pomost między Bogiem a człowiekiem, zwornik między dawnymi a nowymi laty. Czy usłyszymy je płynące przez piętra wieżowców? Z eleganckich osiedli, z czynszowych kamienic, z wiejskich domów? Czy pokolędujemy we własnym domu, z całą rodziną?