Naczelny dogmat marksizmu, największy aksjomat wyraża się w tezie: byt określa świadomość. Wyznacza on między innymi zasadniczy kierunek interpretacji całej rzeczywistości, w tym także – społecznej. Wskazuje zatem na materię, by w niej szukać sił wyjaśniających mechanizmy tworzenia się społeczeństwa. Stąd marksizm zwracał i zwraca uwagę na środowisko geograficzne, gęstość zaludnienia, rasę, walkę o byt i produkcję, choć są to czynniki bardzo zróżnicowane i trudne do jednoznacznej interpretacji.
Oprócz materii, od której wszystko pochodzi, drugim czynnikiem społecznotwórczym jest czynnik ekonomiczny. Tworzą go: proces produkcji, środki produkcji, siły wytwórcze, stosunki produkcyjne i sposób produkcji. Na uwagę zasługują najpierw siły wytwórcze, gdyż one łączą czynnik materialny z antropologicznym. Inaczej mówiąc, w skład tych sił wchodzą tak narzędzia, jak i ludzie (ludzka siła robocza). Właśnie narzędzia, mimo że złożone w ludzki umysł i ręce, są tutaj zasadniczym elementem. Dlatego też proces technologizacji, stopień rozwoju techniki mają tutaj znaczenie wręcz decydujące.
Najbardziej istotną rolę odgrywają jednak stosunki produkcji, a w szczególności własnościowy stosunek człowieka do środków produkcji. To właśnie w tym obszarze marksiści upatrywali głównego (obok religii) źródła zniewolenia, czyli alienacji człowieka. Taka, a nie inna diagnoza czynników życia społecznego miała zasadnicze znaczenia dla marksistowskiej wizji pracy.