Dwa zachowane średniowieczne żywoty stanowią źródło poznania dziejów życia i kultu św. Stanisława ze Szczepanowa: biskupa krakowskiego i męczennika. Urodził się przed 1039 r., zginął 40 lat później, wskutek konfliktu z królem Bolesławem II Śmiałym. Kanonizowany 8 września 1253 r. w Asyżu przez papieża Innocentego IV, jest jednym z głównych patronów Polski.
Żywoty jednego autora
Popularne zwłaszcza w średniowieczu, pisane prozą lub wierszem żywoty świętych, składały się z życiorysu (vita), opisu męczeństwa (passio) i cudów czynionych przez świętego (miracula). Są cennym źródłem historycznym, zwłaszcza w dziedzinie obyczajowości. Pozwalają poznać dawne tradycje i wyobrażenia ludowe. Żywoty wykorzystywano w liturgii: wierszowane stanowiły część oficjum brewiarzowego o świętym. Miały też wychowywać w cnotach chrześcijańskich zarówno monarchów i możnowładców, do których często trafiały w brzmieniu oryginalnym (czytane przez nadworny kler), jak i lud, który ich treść poznawał dzięki kaznodziejom.
Napisane po łacinie żywoty św. Stanisława: Vita minor – Żywot mniejszy i Vita maior – Żywot większy wyszły spod pióra krakowskiego dominikanina Wincentego z Kielczy (1200–1261). Przekonuje o tym zamieszczony w obydwu dziełach ustęp, identycznymi słowami opowiadający o pobycie autora w Szczepanowie za czasów biskupa krakowskiego Iwona, tj. przed 1229 r.
Naukowe spory
Uczeni spierają się co do czasu powstania Żywotu mniejszego. Według Mariana Plezi dyskusja ta nie powinna mieć miejsca, bowiem jest oczywiste, że Żywot większy usiłuje poprawiać kompozycyjne niedoskonałości Żywotu mniejszego, a jego pesymistyczny pogląd na dzieje Polski zastępuje optymistycznym. Jeden należy umieszczać przed, a drugi po kanonizacji. Wojciech Kętrzyński datował jego powstanie na 1230 r. Danuta Borawska wskazała na pojawiające się w utworze zapożyczenia z biografii św. Dominika pióra Piotra Ferrandi (lata 40. XIII w.) Obserwacja ta zgadza się z naturalnym domysłem, że potrzebę spisania żywotu św. Stanisława zaczęto odczuwać dopiero z chwilą podjęcia starań o jego kanonizację, po 1242 r. Echa Żywotu mniejszego spotykamy się w bulli kanonizacyjnej dominikanina Piotra z Werony, ogłoszonej 25 marca 1253. Zapewne Żywot mniejszy powstał pomiędzy tymi dwiema datami, tuż przed 1250 r.
O wartości źródła
Żywot mniejszy jest częściowo oparty na przekazach wcześniejszych, głównie kronikach Anonima zwanego Gallem i mistrza Wincentego Kadłubka. Streszcza późne i podejrzane motywy legendarne. Zawiera domysły piszącego niepoparte źródłami. Niektóre szczegóły dotyczące pochodzenia bp. Stanisława, jego studiów zagranicznych i okoliczności śmierci na Skałce budzą większe zaufanie. Mogą być użyte do odtworzenia historycznego obrazu wypadków.
Perła polskiej hagiografii
Źródło jest świadectwem rozwijania się zarówno kultu św. Stanisława w I poł. XIII w., jak i ówczesnej umysłowości oraz kultury polskiej. Widać w nim proces łączenia się treści religijnych z narodowymi. Można dostrzec, jak tradycje o świętym rodaku splatają się ze wspomnieniami z dziejów ojczystych. Rozbicie dzielnicowe, walki wewnętrzne, najazd tatarski w 1241 r. kazały ludziom tamtych czasów szukać w przeszłości historycznej wyidealizowanego obrazu świetności i pomyślności narodowej, związanej z postaciami dwu Bolesławów: Chrobrego i Śmiałego.
Żywot mniejszy stanowi najwyższe osiągnięcia obfitej w XIII i XIV w. polskiej twórczości hagiograficznej, któremu nie dorównały późniejsze żywoty. Dramatyczne sceny, przeważnie prosty – ale żywy – tok opowiadania, a zwłaszcza powiązanie z historią narodową sprawiają, że dzieło czyta się łatwo i budzi ono zainteresowanie. Zostało wydane przez Wojciecha Kętrzyńskiego, w tomie IV serii Pomniki Dziejowe Polski. Istnieje popularne tłumaczenie na język polski pióra Janiny Pleziowej.