Od wieków papieże uważali za swój obowiązek i szczególne prawo, aby przez odpowiednie normy regulować wybór swego następcy. W ostatnich czasach normy takie wydali św. Pius X, Pius XI, Pius XII, Jan XXIII, Paweł VI. Odpowiadając na potrzeby epoki, zatroszczyli się o wydanie stosownych reguł w celu pokierowania godnym przygotowaniem i uporządkowanym przebiegiem wyboru biskupa rzymskiego.

Do podjęcia zmian w tych przepisach skłoniła Jana Pawła II zmieniająca się sytuacja Kościoła, zmiany w Kodeksie Prawa Kanonicznego, Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich, reforma Kurii Rzymskiej. Nadrzędnym powodem był fakt, że sposób wyboru musi być dostosowany do czasów, w których się odbywa. Normy regulujące działanie Kolegium Kardynalskiego, które jest powołane do wyboru następcy świętego Piotra, są niezwykle precyzyjne i jasne, aby wybór został dokonany w sposób jak najbardziej godny i stosowny dla urzędu. Wytyczne te zostały zapisane w konstytucji apostolskiej "Universi Dominici Gregis".

Kandydaci na papieża

Jan Paweł II określił, że skład Kolegium wybierającego nie może przekraczać 120 kardynałów. Kardynałowie elektorzy oraz osoby współpracujące przy sprawnym przebiegu wyboru muszą mieszkać w odpowiednich pomieszczeniach Watykanu. Jest nim Dom Świętej Marty. Miejscem wyboru jest Kaplica Sykstyńska. Wszyscy biorący udział w wyborze mają obowiązek zachowania tajemnicy odnośnie do tego, co dotyczy bezpośrednio lub pośrednio czynności związanych z wyborem. Wybór musi dokonać się przez tajne głosowanie. Prawo wyboru biskupa rzymskiego mają jedynie kardynałowie Kościoła rzymskiego, którzy przed śmiercią papieża nie ukończyli 80 lat. Wykluczona jest jakakolwiek interwencja władzy świeckiej w sprawy wyboru. Kardynał, który został ogłoszony na konsystorzu przed śmiercią papieża, ale nie został mu nałożony biret, przekazany pierścień, który nie złożył przysięgi, ma prawo do udziału w wyborze. Od chwili wakatu na Stolicy Apostolskiej kardynałowie elektorzy powinni poczekać na nieobecnych kardynałów piętnaście dni, ale po upływie maksymalnie 20 dni od rozpoczęcia wakatu wszyscy obecni są zobowiązani przystąpić do wyboru.

Miejsce wyboru

Od rozpoczęcia konklawe, aż do publicznego ogłoszenia dokonanego wyboru pomieszczenia Domu Świętej Marty, w sposób szczególny Kaplica Sykstyńska oraz miejsca przeznaczone na celebracje liturgiczne, muszą być zamknięte dla osób nieupoważnionych. Całe terytorium państwa watykańskiego, a także zwyczajna działalność urzędów, które mają swą siedzibę w jego granicach, powinny być zarządzane w taki sposób, by zapewnić tajność i swobodny przebieg wyboru papieża. Nikt nie może zbliżać się do kardynałów elektorów. W tym czasie nie mogą prowadzić korespondencji listownej ani telefonicznej. Nie mogą też komunikować się z osobami niezwiązanymi ze środowiskiem, w którym dokonuje się wybór. Zabroniona jest rozmowa z kardynałami w jakiejkolwiek formie, przy pomocy jakiegokolwiek środka i z jakiegokolwiek powodu.
Aby osobiste i urzędowe potrzeby związane z przebiegiem wyboru mogły przebiegać sprawnie, na czas dokonywania wyboru powołani zostają: sekretarz Kolegium Kardynalskiego, który pełni funkcję sekretarza zebrania wyborczego, mistrz papieskich ceremonii liturgicznych z dwoma ceremoniarzami i dwoma zakonnikami, pracownikami zakrystii papieskiej, do dyspozycji jest kilku zakonników-spowiedników, władających różnymi językami oraz dwóch lekarzy w przypadku ewentualnej nagłej potrzeby.

Początek wyborów

Piętnastego dnia po śmierci papieża, ale nie później niż dwudziestego dnia kardynałowie zbierają się w Bazylice Świętego Piotra, by uczestniczyć we Mszy Świętej, która powinna zostać odprawiona w godzinach porannych. Po południu kardynałowie elektorzy powinni w uroczystej procesji, wzywając śpiewem "Veni Creator" pomocy Ducha Świętego, przejść do Kaplicy Sykstyńskiej - miejsca i siedziby wyboru. Miejsce to pozostaje zamknięte aż do dokonania wyboru. Przed rozpoczęciem wyboru kardynałowie elektorzy, dotykając Ewangelii, składają przysięgę o przestrzeganiu wszystkich zasad ustalonych przez papieża w konstytucji.
Gdy ostatni ją złoży, w kaplicy pozostaje, tylko mistrz papieskich ceremonii liturgicznych i wybrany duchowny, który przeprowadza rozważanie, następnie także i oni opuszczają kaplicę.
Kardynałowie odpowiedzialni za tajność, przy pomocy dwóch biegłych zaufanych techników, muszą upewnić się, czy nie zostało zainstalowane żadne urządzenie nagrywające albo przekazujące transmisje audiowizualne. Kardynałowie podczas trwania wyboru powinni powstrzymać się od przesyłania lub przyjmowania wiadomości spoza państwa watykańskiego. Elektorom zabrania się przez cały czas trwania wyborów czytania codziennych gazet i czasopism, słuchania transmisji radiowych i telewizyjnych.
Dawniej papieży wybierano przez aklamację, głosowanie lub kompromis, obecne rozporządzenia przewidują wybór tylko przez głosowanie. By wybór był ważny, wymagane jest dwie trzecie głosów obliczanych w stosunku do ogólnej liczby obecnych elektorów. W przypadku gdyby liczba kardynałów nie mogła być podzielona na trzy równe części, do ważności wymagany jest jeden głos więcej.

Procedura głosowania

Pierwsza faza głosowania obejmuje: przygotowanie i rozdzielenie kart do głosowania, dla każdego po dwie, trzy karty; wylosowanie trzech skrutatorów, trzech do zbierania głosów od chorych kardynałów zwanych w skrócie infirmarii i trzech rewizorów.
Na karcie do głosowania kardynał pisze wyraźnie, charakterem pisma możliwie nierozpoznawalnym, imię tego, kogo wybiera. W czasie głosowania kardynałowie pozostają sami w Kaplicy Sykstyńskiej.
Druga faza głosowania obejmuje: złożenie kart do głosowania do urny; pomieszanie i liczenie kart; obliczanie głosów.
Każdy kardynał, w porządku pierwszeństwa, po zapisaniu i zgięciu karty, trzymając ją podniesioną, tak aby była widoczna, przynosi ją do ołtarza, na którym jest postawiona urna. Po dojściu wypowiada słowa przysięgi: "Powołuję na świadka Chrystusa Pana, który mnie osądzi, że mój głos jest dany na tego, który - według woli Bożej - powinien być, moim zdaniem, wybrany".
Po wrzuceniu karty do urny kłania się przed ołtarzem i wraca na swoje miejsce. Jeśli są chorzy kardynałowie, wówczas infirmarii udają się do nich z kasetą. Przed oddaniem jej do rąk infirmarii kaseta jest publicznie otwierana, tak by elektorzy mogli stwierdzić, że jest pusta. Po oddaniu głosów kaseta wraca do kaplicy i przyniesione głosy są wprowadzane do urny.
Następnie skrutatorzy przystępują do liczenia głosów; każda karta wyjmowana jest oddzielnie i wkładana do innego, pustego naczynia. Jeśli liczba kart nie odpowiada liczbie elektorów, należy spalić je wszystkie i przystąpić do drugiego głosowania. Skrutatorzy otwierają karty do głosowania, odczytują imię tego, na kogo został oddany głos, który jest odnotowany na specjalnej karcie. Po zakończeniu obliczania głosy są sumowane. Ostatni ze skrutatorów, w miarę jak odczytuje kolejne karty, przebija je igłą w punkcie, w którym znajduje się słowo "Eligio" i nawleka je na nitkę, by mogły być zachowane w pewniejszy sposób. Po odczytaniu wszystkich imion końce nitki związuje się, tworząc węzeł, i w ten sposób karty zostają złożone w naczyniu lub na skraju stołu.
Trzecia faza obejmuje: liczenie głosów; kontrolę; spalenie kart.
Po zsumowaniu wszystkich głosów, jeśli nikt nie otrzymał dwóch trzecich głosów, papież nie zostaje wybrany. Bez względu na to, czy papież został wybrany, czy nie, rewizorzy przystępują do kontroli kart. Zanim kardynałowie opuszczą kaplicę, karty muszą zostać spalone. Jeśli nie dokonano wyboru, tego samego dnia odbywa się drugie głosowanie. W przypadku gdyby kardynałowie mieli trudności w uzyskaniu zgody wobec osoby, którą należy wybrać, po upływie trzech dni bez osiągnięcia wyniku wyborów, zostaną one zawieszone maksymalnie na jeden dzień w celu uzyskania przerwy na modlitwę, swobodną rozmowę między głosującymi i krótką medytację. Potem ponownie przystępuje się do głosowania, jeśli znów nie nastąpi wybór, ustala się drugą przerwę. Po niej przystępuje się do kolejnej serii siedmiu głosowań.
Jeśli głosowania nie rozstrzygną wyniku, kardynałowie zostaną poproszeni o opinię w sprawie sposobu działania, zastosuje się taki sposób, jaki zaproponuje większość absolutna. Nie można jednak odstąpić od wymogu, by ważny wybór dokonał się albo przez absolutną większość głosów, albo przez głosowanie tylko na imiona dwóch kandydatów, które w poprzednich głosowaniach otrzymały najwięcej głosów.
Rozporządzenia papieskie zabraniają pertraktowania za życia papieża w sprawie wyboru następcy. Mocno zaakcentowane jest też to, aby w wyborze nie kierować się sympatią lub niechęcią, aby nie ulegać osobistym względom, nie ulegać grupom wpływowym, środkom masowego przekazu lub przemocy.

Po wyborze papieża

Po dokonaniu kanonicznie wyboru jeden z kardynałów prosi elektora o wyrażenie zgody następującymi słowami: "Czy przyjmujesz twój kanoniczny wybór na biskupa rzymskiego? Po otrzymaniu zgody pyta go: "Jakie imię przyjmujesz?". Po przyjęciu wyboru elekt, który otrzymał święcenia biskupie, staje się natychmiast biskupem Kościoła rzymskiego - papieżem; nabywa pełną i najwyższą władzę w Kościele powszechnym. Kardynałowie w ustalony sposób zbliżają się, aby wyrazić cześć i posłuszeństwo nowo wybranemu biskupowi rzymskiemu. Następnie składają dziękczynienie Bogu, po czym pierwszy z kardynałów diakonów ogłasza oczekującemu Ludowi Bożemu dokonany wybór i imię nowego papieża, który bezpośrednio potem udziela błogosławieństwa apostolskiego: "Urbi et Orbi" z balkonu Bazyliki Watykańskiej. Konklawe kończy się po przyjęciu wyboru nowego papieża.