Czyste Powietrze to największy program antysmogowy w Polsce. Właściciele domów jednorodzinnych mogli w jego ramach np. otrzymać środki na wymianę tzw. kopciuchów, czyli nieekologicznych źródeł ciepła, a także pieniądze na poprawę efektywności energetycznej budynku, m.in. poprzez wymianę okien, drzwi czy docieplenie.
Problemy z finansowaniem Czystego Powietrza pojawiły się już przed rokiem. Ministerstwo Klimatu i Środowiska informowało wtedy, że zatrzymano wypłaty dla beneficjentów z powodu wyczerpania pieniędzy w ramach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W styczniu tego roku poinformowano, że zaległości sięgały 300 mln zł, a na rozpatrzenie czekało wówczas 23 tys. wniosków. Wypłaty przywrócono w styczniu po przeznaczeniu na program środków z KPO oraz w kwietniu z FEnIKS (Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko).
Pierwszy sygnał
22 listopada pojawia się pierwsza, jeszcze nieoficjalna informacja o wstrzymaniu programu. W odpowiedzi na medialne doniesienia NFOŚiGW wydał oświadczenie, w którym wyjaśniał, że finalizuje prace nad gruntowną reformą programu, mającą na celu zatrzymanie nadużyć oraz zwiększenie efektywności.
Wspomniane nadużycia zostały ujawnione w trakcie kontroli, których do listopada przeprowadzono ponad 4,5 tys. 573 z nich zakończyło się koniecznością zwrotu części dotacji z uwagi na ujawnione nieprawidłowości, np. firmy-krzaki znikające po otrzymaniu na konto zaliczek.
To również zawyżanie kosztów zastosowanych materiałów albo naciąganie konsumentów na pompy ciepła czy inne technologie nieadekwatne do stanu technicznego nieruchomości. Stąd wysyp tzw. rachunków grozy, gdy pompa ciepła ogrzewa dom, który nie przeszedł termomodernizacji. Inna kwestia to przepisywanie nieruchomości na członków rodziny o niskich dochodach, uprawniających do skorzystania z maksymalnej kwoty dotacji.
Potwierdzenie
Nieoficjalnie doniesienia o wstrzymaniu programu zostały potwierdzone przez NFOŚiGW 28 listopada podczas konferencji prasowej. Przyjmowanie nowych wniosków zostało zawieszone, a program ma zostać zreformowany. Przerwa zostanie wykorzystana na obsługę dotychczas złożonych wniosków.
„Chcemy położyć kres nadużyciom w programie Czyste Powietrze. Przeprowadziliśmy wzmożone kontrole, skutki nieprawidłowości to oddawane dotacje lub zmniejszenie dofinansowania. Trzeba skończyć ze 100-procentowym dofinansowaniem na kilka domów, z wielokrotnym zawyżaniem rachunków przez nieuczciwych wykonawców za usługi i materiały, z wymuszaniem pełnomocnictwa, na podstawie którego firmy dostawały zaliczkę na swój rachunek, znikały z rynku, a cała odpowiedzialność spadała na nieświadomego beneficjenta” – powiedział Robert Gajda, zastępca prezesa NFOŚiGW.
Reforma programu zakłada, że pojawią się operatorzy, którymi będą także gminy, wspierający gospodarstwa domowe w przeprowadzeniu inwestycji: od jej planowania aż po rozliczenie. Ma to pomóc beneficjentom uniknąć zagrożeń związanych z naciągaczami i poprawi efektywność termomodernizacji, a więc da większą pewność niższych rachunków za ogrzewanie. W dalszych planach jest też stworzenie listy rekomendowanych wykonawców, czyli sprawdzonych firm.
„Uprościmy proces pozyskania finansowania, by łatwiej można było skorzystać ze wsparcia. Przyspieszymy też obsługę wniosków i rozliczenie, by szybciej pieniądze trafiały na konta Polek i Polaków. Dzięki reformie, nowe Czyste Powietrze będzie kontynuowane na lepszych, zdrowych zasadach, tak by nadal działać na rzecz czystego powietrza i niższych rachunków za ogrzewanie” – powiedział Robert Gajda.
Nowa treść programu ma być przedstawiona opinii publicznej, a Czyste Powietrze po zmianach ma ruszyć wiosną 2025 r. Przygotowywany jest także wniosek do Europejskiego Banku Inwestycyjnego na kwotę 10 mld zł z Funduszu Modernizacyjnego, która umożliwi finansowanie programu po wykorzystaniu środków FEnIKS.
„W ramach programu Czyste Powietrze skupiamy się teraz na tak ważnej pomocy dla mieszkańców województw dotkniętych powodzią. Zabezpieczyliśmy na ten cel 300 mln zł” – powiedziała Dorota Zawadzka-Stępniak, prezes zarządu NFOŚiGW.
Specjalny program dotacji do termomodernizacji domów w czterech województwach dotkniętych powodzią – dolnośląskim, lubuskim, opolskim i śląskim – przewiduje uproszczoną, skróconą procedurę wnioskowania o dotacje. Nabór wniosków od powodzian rozpocznie się w połowie grudnia.
Krytyka
Krytycznie do decyzji NFOŚiGW odniósł się Polski Alarm Smogowy, który zwrócił uwagę, że zarząd NFOŚiGW nie poinformował, jak wielka była skala nadużyć, która spowodowała wstrzymanie programu. Natomiast brak wyznaczenia daty przywrócenia funkcjonowania Czystego Powietrza rodzi obawy, że wstrzymanie naboru może potrwać dłużej.
,,Dla obywateli, którzy dokonali remontu domu i kotłowni, ale nie zdążyli złożyć wniosku o refundację, to najgorsza z możliwych wiadomości. Wielu z nich zdecydowało się na wymianę «kopciucha» tylko dlatego, że mogli spodziewać się wsparcia z programu Czyste Powietrze, niektórzy z nich wzięli na tę inwestycję kredyt. Tymczasem NFOŚiGW bez ostrzeżenia wyłączył system pobierania wniosków do programu, pozostawiając tych obywateli na lodzie. Dla wielu małych firm zajmujących się termomodernizacją domów jednorodzinnych decyzja NFOŚiGW może oznaczać koniec działalności i bankructwo. Takie nieodpowiedzialne decyzje podważają zaufanie obywateli do instytucji państwowych i stanowią przykład niekompetencji urzędniczej” – czytamy na fanpage’u PAS.
Polski Alarm Smogowy zaapelował do premiera Donalda Tuska o jak najszybsze przywrócenie naboru wniosków oraz uruchomienie systemu operatorów, którzy udzielaliby wsparcia osobom najuboższym w wymianie starych kotłów na węgiel i drewno oraz dociepleniu domów.
---
Czyste Powietrze w liczbach
Od początku realizacji programu złożono już ponad milion wniosków na kwotę 37 mld zł. Podpisano ponad 820 tys. umów na sumę ok. 26 mld zł. Dotychczas 650 tys. beneficjentom wypłacono niemal 14 mld zł.
---
Zmiany / Nowe reguły Czystego Powietrza wprowadzą:
- zmniejszenie kwoty prefinansowania,
- obowiązek wypłaty zaliczki na konto beneficjenta, a nie wykonawcy,
- limity dotacji na poszczególne kategorie kosztów,
- dotacje dla rzeczywiście najuboższych,
- uzyskanie określonego standardu energetycznego nieruchomości w wyniku realizacji inwestycji,
- więcej kontroli.